TWIERDZA KRÓLEWIEC Festung Königsberg Mariusz Wojciechowski 1999

Bramy twierdzy Królewiec.

Królewiec (niem: Königsberg, obecnie rosyjski Kaliningrad), stolica Prus Wschodnich, już od XVII wieku był silną twierdzą i posiadał obszerny bastionowy rdzeń. Dla pruskich strategów było oczywiste, że twierdza miała w wojnie z Rosją odegrać ważną rolę, umożliwiając, z racji swego dogodnego położenia, manewr oskrzydlający od północy.

Pierwsze prace fortyfikacyjne w Królewcu miały miejsce w roku 1828, kiedy powstał lazaret i koszary dla oddziałów I Korpusu Armijnego oraz dwa arsenały i laboratorium artyleryjskie w Forcie Friedrichsburg, starej bastionowej twierdzy na lewym brzegu Pregoły. Równoczesna budowa twierdz w Poznaniu i Toruniu uszczupliła fundusze, zatem dopiero w 1840 roku, zresztą pod naciskiem władz magistrackich Królewca, król pruski powołał specjalną komisję d/s ufortyfikowania miasta, w skład której weszli generałowie Carl Wilhelm Georg von Grolman [1777-1843], von Krauseneck i Ernst von Aster [1778-1855]. Szefem komisji został von Aster, niewątpliwie najlepszy wśród nich specjalista, budowniczy lub współtwórca twierdz Torgau, Wittenberga, Koblencja-Ehrenbreitstein i Kolonia, od 1837 roku Generalny Inspektor Korpusu Inżynierów i Twierdz. On to sporządził wkrótce projekt, który przedłożono królowi. Projekt właściwy twierdzy opracował płk. Johann Leopold von Brese [1787-1878], który właśnie opracowywał plany rdzenia twierdzy Poznań. Podobieństwo obu twierdz jest uderzające. Oficjalny rozkaz gabinetowy o podjęciu budowy został wydany przez króla Prus Fryderyka Wilhelma IV 17 marca 1842.

W latach 1842-49 wybudowano odcinek północny rdzenia na planie półokręgu o promieniu 1,5 km, złożony z kawalierów (nadszańców) oraz bastionów (poligonalnych fortów) Litauen, Kupferteich, Grolman, Oberteich, Tragheim, Krauseneck i Sternwarte. W samym środku odcinka północnego, po obu stronach jeziora Prud Wierchnyj (Oberteich), wniesiono dwie baszty artyleryjskie w typie baszt Montalemberta (Der Wrangel i Der Dohna). Na zapleczu Bastionu Grolmana usytuowano silną redutę koszarową (Defensions Kaserne Kronprinz) o formie zapożyczonej od wcześniejszej o kilkanaście lat reduty koszarowej poznańskiego Fortu Winiary.

Wzniesiony po roku 1849 odcinek południowy rdzenia twierdzy składał się bastionów Brandenburg, Haberberg, Friedland i Pregel. Przed umocnienia rdzenia wysunięto dziesięć lunet ziemno-murowanych (nie wszystkie zrealizowano) oraz poligonalny Fort Kolejowy, ponadto w latach późniejszych zamknięto lukę w rdzeniu między dwoma wschodnimi odnogami Pregoły (Wiesen Front). Stary Fort Friedrichsburg został zmodernizowany.

Królewiecką specyfiką jest to, że od XVII wieku istniał obszerny bastionowy rdzeń twierdzy, w XIX wieku zastąpiony nowym poligonalnym. Bramy też istniały wcześniej, choć były to oczywiście inne bramy, zazwyczaj drewniane. W połowie XIX wieku zastąpiono je nowymi bramami - w obwodzie rdzenia znalazły się dwie bramy o charakterze ściśle militarnym, siedem bram obronno-komunikacyjnych (z tego pięć na odcinku północnym) oraz nieco później trzy bramy kolejowe. Fort Friedrichsburg otrzymał także okazałą bramę. Autorem bram był gen. von Aster, wszystkie otrzymały kunsztowny neogotycki wystrój z elementami neogotyku angielskiego, a także dekorację rzeźbiarską. Wszystkie zbudowano z cegły, niekiedy różnokolorowej. Do naszych czasów zachowało się osiem XIX-wiecznych bram, w tym unikatowa kolejowa.

Wszystkie znane autorom bramy komunikacyjne mają ten sam układ - prostokątna podwalnia z osiowym przejazdem (lub dwoma) przykryta jest ziemią i nie przekracza wysokości wału; umieszczone są w kurtynach i odsunięte od muru skarpowego wału rdzenia, co powoduje, że pomiędzy dwoma poprzecznymi murami łączącymi bramę ze skarpą rdzenia powstają niewielkie prostokątne dziedzińce - przedbramia. Mosty zwodzone znajdowały się dopiero w odkrytych bramach zewnętrznych w przedbramiach - w murze skarpowym wału rdzenia. Bramy posiadają dwie fasady, przy czym charakterystyczne jest, że mają one (z wyjątkiem bramy Frydlandzkiej) wydzieloną podwyższoną część środkową stworzoną przy pomocy kurtynowego muru wyższego niż budynek bramny. Charakterystyczne jest, że bramy nie posiadają oddzielnych przejść dla ruchu pieszego (z wyjątkiem Steindammer Tor). W skrajnych pomieszczeniach budynków znajdują się przejścia prowadzące za mur skarpowy rdzenia. Niektóre bramy posiadały okrągłe wieże jako element obronny (Sackheimer Tor) lub dekoracyjny. Jedna z bram miała wieżę kwadratową o wysokości dwóch kondygnacji (Brama Królewska). Tylko jedna brama, przy zachowanym układzie całości, miała budynek bramny wyższy niż wał i otoczony z czterech stron krenelażowym murem (brama Fortu Friedrichsburg).

SACKHEIMER TOR (1848)

Jednoprzelotowa brama komunikacyjna, usytuowana w kurtynie między Rawelinem Sackheim (z lewej strony) a Bastionem Litwa (Lithauen), tuż po prawej stronie Rawelinu, który osłaniał bramę. Prowadziła na wschód na drogę do Insterburga, od połowy XIX wieku ważnego węzła kolejowego nad Pregołą, gdzie znajdował się strategiczny most kolejowy na linii Olsztyn-Tylża.

Nazwa bramy pochodzi od dzielnicy Sackheim.

Brama miała formę przysypanej ziemią budowli z wyższą częścią środkową (z dużym sklepionym przejazdem) oraz dwiema bocznymi, nieco niższymi podwalniami. Na narożnikach części centralnej o wysokości około 9 metrów umieszczono cztery duże wieże, od strony miasta wyższe (13m), od strony zewnętrznej nieco niższe (11m). Wieże te posiadają we wnętrzach kręcone schody. Okrągłe wieże wewnętrzne zwieńczone są płaskimi dachami stożkowymi, u góry mają po 8 zamkniętych wąskich strzelnic, nad którymi w murze umieszczono blendy o kształcie krzyży łacińskich. Z wież tych wyjścia prowadziły na taras ziemny nad częścią środkową (obecnie budowla pozbawiona jest ziemnego przykrycia). Wieże zewnętrzne są nieco odmienne - są ośmioboczne i zwieńczone krenelażem z wąskimi strzelnicami, poniżej którego umieszczono pierścień ośmiu wąskich strzelnic. Między wieżami, nad portalami przejazdu o formie obniżonego łuku ostrego, rozpięto krenelażowy mur (z blendami na fasadzie wewnętrznej, a na zewnętrznej wsparty na fryzie arkadowym). Zewnętrzny otwór przejazdu nie posiada portalu, natomiast kamienny portal wewnętrzny ozdobiony jest szeregami żabek i zwieńczony kwiatonem. Nad przejazdem od strony zewnętrznej umieszczony był pruski orzeł, a na fasadzie wewnętrznej dwa okrągłe medaliony być może z popiersiami.

Po obu stronach części środkowej znajdowały się dwa niższe pomieszczenia straży o wysokości od zewnątrz równej murowi skarpowemu wału rdzenia, wyposażone w strzelnice od strony fosy, okna i drzwi od strony miasta (z tej strony zwieńczone krenelażem z dwoma wyższymi od pozostałych skrajnymi zębami).

Przed bramą znajdował się most przez wodną fosę. Nie wiem czy miała przedbramie, raczej nie.

Na początku wieku XX rozebrano wał przy bramie, a bramę pozbawiono bocznych skrzydeł i zachowano tylko część środkową, która otrzymała ozdobione fryzami boczne "fasady". Nie ma ani fosy, ani mostu. Stan dobry.

Ciąg dalszy

mariusz@mariwoj.pl