|
|
|
|
|
Biorąc po uwagę kolejne fazy rozwoju terytorialnego państwa pruskiego i związane z tym kolejne etapy budowy nowych twierdz i umocnień oraz rozbudowy starych, można wyodrębnić cztery ważniejsze zespoły twierdz na ziemiach polskich.
Do zespołu wschodnio-brandenburskiego należy zaliczyć twierdzę Kostrzyn nad Odrą, zbudowaną w drugiej połowie XVI wieku, później stale rozbudowywaną i unowocześnianą, twierdzę Drezdenko wzniesioną na początku XVII wieku w systemie holenderskim, która utrąciła swoje znaczenie już około połowy XVIII wieku i w 1763 uległa likwidacji, twierdzę Spandau w Berlinie oraz umocnienia Głogowa, nie przedstawiające większej wartości i skasowane przed rokiem 1700. Drugim zespołem był region zachodnio-pomorski. W wyniku postanowień traktatu westfalskiego w roku 1648 kończącego wojnę trzydziestoletnią, a następnie traktatu welawsko-bydgoskiego z roku 1657 Hohenzollernowie opanowali wschodnią część Pomorza Zachodniego, gdzie oprócz efemerycznego Nowogardu poważniejszymi twierdzami były jedynie: Stare Drawsko z charakterystyczną, pochodzącą z XVI i początku XVII wieku fortyfikacją bastionowo-bastejową założoną wokół średniowiecznego zamku (zlikwidowaną w 1763 roku) oraz Kołobrzeg, potężnie rozbudowany w systemie holenderskim w czasie wojny trzydziestoletniej. W czasie wojny północnej, w początkach XVIII wieku Hohenzollernowie opanowali pozostającą we władaniu Szwedów wschodnią część tzw. Pomorza Przedniego, gdzie główną twierdzą był Szczecin otoczony fortyfikacjami holenderskimi wzniesionymi w czasie wojny trzydziestoletniej, a w drugiej połowie unowocześnionymi i uzupełnionymi przez Szwedów dodatkowymi dziełami zewnętrznymi. Sprzężona ze Szczecinem była twierdza Dąbie, wybudowana w czasie wojny trzydziestoletniej w systemie holenderskim i skasowana w 1748 roku. Również w pierwszej połowie powstały zespoły fortyfikacji i umocnień ziemnych na północ od Szczecina. Trwalsze okazały się tylko forty Dziwnowa i Świnoujścia. Umocnienia Wolina zostały rozebrane u schyłku pierwszej ćwierci XVIII wieku, a Nowego Warpna jeszcze w 1676 roku. Trzeci, nader bogaty w twierdze zespół forteczny znajdował się na terenie Śląska przyłączonego do Prus na podstawie traktatu wrocławskiego w 1742 roku.. Do najpotężniejszych twierdz śląskich należał Wrocław, który w XVI wieku otrzymał silne umocnienia bastejowe. Już w drugiej połowie XVI wieku rozpoczęto umacnianie Wrocławia, Brzegu i Nysy dziełami w systemie włoskim, zaś w ciągu XVII wieku dokończono według systemu holenderskiego. Silne fortyfikacje holenderskie otrzymał w XVII wieku Głogów. Z dwóch miast, które w XVI wieku otrzymały potężne umocnienia bastejowe, jedynie Legnicę ufortyfikowano w ciągu XVII wieku dodatkowymi dziełami zewnętrznymi. Świdnicę natomiast unowocześnili dopiero Prusacy w XVIII wieku. Z mniejszych twierdz śląskich, które w XVII wieku otrzymały umocnienia holenderskie należy wymienić Oławę i Namysłów. Twierdzę Kłodzko, powstałą w zasadzie w ciągu XVII wieku, rozbudowali i zmodernizowali Prusacy w wieku XVIII. Osobny problem stanowią dzieje umocnień Koźla. Z ważniejszych umocnień Śląska, które swe powstanie w całości zawdzięczają Prusakom należy wymienić twierdzę Srebrna Góra oraz umocnienia pod Skorogoszczą u ujścia Nysy Kłodzkiej. Czwarty najrozleglejszy zespół forteczny obejmuje twierdze dawne lub nowe na terenie Polski, które znalazły się w granicach państwa pruskiego po rozbiorach , a więc w latach 1772-95. Najpotężniejsza była twierdza Gdańsk wzniesiona w XVI wieku w systemie bastejowym, a następnie bastionowym włoskim, w ciągu XVII wieku rozbudowana w systemie holenderskim, a na przełomie XVII i XVIII wieku zmodernizowana przez inżynierów francuskich. Twierdza Elbląg, niewiele odbiegająca od Gdańska pod względem obronności oraz jeśli chodzi o zasadnicze etapu rozbudowy w XVI i XVII wieku, natychmiast po zajęciu przez Prusaków po I rozbiorze Polski uległa kasacie, a jej dzieła w ciągu kilkudziesięciu lat zostały niemal całkowicie rozebrane. Inaczej natomiast potoczyły się losy twierdzy Toruń, której holenderskie wały i bastiony z pierwszej połowy XVII wieku stały się punktem wyjścia do budowy potężnej twierdzy pruskiej. Na Pomorzu Gdańskim Prusacy zastali jeszcze XVII-wieczne umocnienia Malborka (szczątki wcześniejszego, wkrótce skasowanego pierścienia zewnętrznego oraz dzieła późniejszego pierścienia wewnętrznego), a może też fragmenty XVII-wiecznych umocnień ziemnych Brodnicy, Tczewa, Grudziądza i warmińskiego Braniewa. Niewielką wartość u schyłku XVIII wieku przedstawiały umocnienia Poznania, na które składał się nieregularny pierścień ziemnych dzieł zewnętrznych parokrotnie w ciągu XVIII wieku niszczony i odbudowywany. Pełnowartościową twierdzą była XVII-wieczna czterobastionowa Jasna Góra. W dobrym stanie znajdowały się w dobie rozbiorów XVII-wieczne wały i pięć bastionów łowickiego szańca zamkowego. Po trzecim rozbiorze Polski w rękach pruskich znalazła się Warszawa z rozległym pierścieniem prymitywnych fortyfikacji z drugiej połowy XVIII wieku oraz szczątkami zewnętrznych i wewnętrznych pierścieni umocnień XVII-wiecznych. Prusacy nie zdążyli zrealizować swych zamierzeń na terenie miasta prawobrzeżnego - Pragi. Również umocnienia pod Wyszogrodem pozostały na papierze. Natomiast w pierwszym okresie okupacji pruskiej na przełomie XVIII i XIX wieku powstało szereg umocnień nadwiślańskich, m.in. w rejonie ujścia Wisły na północ od Gdańska, w rejonie Kwidzyna, a przede wszystkim pod Grudziądzem, gdzie powstała nowa potężna twierdza. Oprócz tego urzeczywistnili Prusacy część swoich zamierzeń odnośnie projektowanej nowej twierdzy łęczyckiej.
W dziejach fortyfikacji zwanej "staropruską" można wyodrębnić dwa zasadnicze okresy. Pierwszy z nich związany jest z działalnością inżyniera Wallrawego.
Od schyłku XVII wieku do około 1720 roku twierdze wnoszone przez Prusaków zdradzają wpływy francuskich koncepcji fortyfikacyjnych. Sytuacja uległa zmianie odkąd zaczął się rozwijać talent pozostającego od 1715 roku w służbie króla pruskiego inżyniera holenderskiego Wallrawego.
Gerhard Cornelius de Wallrawe (1692-1773) był z pochodzenia Holendrem wykształconym w strefie silnych wpływów nauki i kultury francuskiej, o czym świadczy choćby fakt zastępowania przed nazwiskiem holenderskiego van francuskim de, a przede wszystkim doskonała znajomość francuskiej szkoły fortyfikacyjnej, zwłaszcza systemów Vaubana, które Wallrawe twórczo rozwinął w czasie swej wieloletniej działalności, wykorzystując jednocześnie bogaty dorobek teoretyków włoskich i holenderskich. Na ziemiach polskich Wallrawe pracował przy budowie lub rozbudowie twierdz w Szczecinie, Brzegu, Głogowie, Kłodzku, Koźlu, Nysie, pod Skorogoszczą u ujścia Nysy Kłodzkiej i w Świdnicy. Projektował ponadto umocnienia Kehl, Magdeburga, Minden, Moguncji, Pennemünde, Philippsburga, Piena (Peitz) i Wesel. Niektórzy historycy niemieccy usiłowali umniejszyć zasługi Wallrawego jako fortyfikatora przypisując np. budowę twierdz śląskich nie tylko energii, ale także pomysłowości króla Fryderyka Wielkiego. Zapomnieli jednakże przy tym, że wszystkie zasadnicze elementy twierdzy Szczecin, zastosowane później przy budowie twierdz śląskich, zostały zaprojektowane i wzniesione pod kierunkiem Wallrawego, jeszcze za rządów Fryderyka Wilhelma I. Wallrawe był nie tylko inżynierem fortyfikatorem, lecz także doskonałym architektem, o czym świadczą liczne wzniesione przez niego budowle cywilne i wojskowe, np. zachowane do dzisiaj piękne bramy Szczecina: Nakielska (1725-27) i Brandenburska (1725-26). Oskarżony w 1748 roku być może słusznie o zdradę stanu (sprzedawanie planów twierdz innym państwom) i nadużycia finansowe, po krótkim dochodzeniu bez żadnego procesu został osadzony w twierdzy Magdeburg, gdzie zmarł w zbudowanym przez siebie Forcie Berge po 25 latach.
Forty oddalone od twierdzy - znane ze Szczecina, Głogowa, Nysy, Świdnicy, Kłodzka, Magdeburga (Fort Berge). Poza Świdnicą, gdzie zasadniczych fortów (nie licząc dzieł pośrednich) było pięć, forty występowały wszędzie pojedynczo [Z koncepcją fortów oddalonych od twierdzy, wysuniętych przed stok jej rdzenia, Wallrawe zetknął się w Moguncji, gdzie od 1713 roku wznoszone były dzieła zewnętrzne. Podobne zresztą rozwiązanie zostało swego czasu zastosowane w słynnej twierdzy Vaubana - Landau, a także w twierdzy Luksemburg (7 redut z lat 1672-85)]. Posiadały one zazwyczaj narys kleszczowy. Tylko fort Szczecina w jednej ze swoich pierwotnych wersji miał otrzymać, a Fort Wodny w twierdzy Świdnica otrzymał narys zbliżony do dzieła rogowego. Fort Owczej Góry w twierdzy Kłodzko oraz niezrealizowany fort Piena zaprojektował Wallrawe w formie kombinowanej - kleszczowo-bastionowej - w obu przypadkach z bastionami typu moguncko-würzburskiego u czoła. Część fortów posiadała nieregularny narys zamkniętej gwiazdy czteroramiennej (wstępne projekty twierdzy Magdeburg) lub pięcioramiennej (Fort Prusy w twierdzy Szczecin i Fort Prusy w twierdzy Nysa). Cztery zredukowane forty Świdnicy wywodziły swój narys również z pięcioramiennej gwiazdy, jednak mniej regularnej i od tyłu były otwarte. Fort Głogowa był zupełnie nieregularny i również otwarty od tyłu.
Forty bezpośrednio osłaniające dzieła twierdzy właściwej, a nawet zespoły takich fortów Wallrawe stosował w wielu twierdzach. W większości były to pojedyncze forty (Picno, fort między Starą Odrą i Bramą Wrocławską w twierdzy Głogów, fort od strony Starobrzeskiego Przedmieścia w twierdzy Brzeg, fort przed Bramą Wrocławską w twierdzy Nysa), niekiedy dwa (forty od strony Sudenburga i Nowego Miasta w twierdzy Magdeburg) lub trzy (Fort Leopolda, Wilhelma i Ślimak w twierdzy Szczecin). Forty miały narysy od najprostszych, przypominających "okulary", znanych z systemów włoskich, francuskich i holenderskich, poprzez połączenia rawelinów z kleszczami o prostych lub wygiętych skrzydłach, aż po raweliny i lunety w formie bastionów typu moguncko-würzburskiego.
Narys moguncko-würzburski zastosowany bodajże pierwszy raz w twierdzach Moguncja i Würzburg około połowy XVII wieku stanowił obok narysu kleszczowego ulubioną formę Wallrawego. Narys ten charakteryzujący się cofniętymi barkami bastionów, równoległymi lub prawie równoległymi do ich czół, był właściwie czymś pośrednim między klasycznymi bastionami i kleszczami. Wallrawe bliżej zetknął się z tym systemem właśnie w Moguncji współpracując przy rozbudowie tej twierdzy. Narys moguncko-würzburski stosował Wallrawe najczęściej w odniesieniu do rawelinów i lunet, oraz niekiedy bastionów (forty oddalone w twierdzy Kłodzko, Piena, niezrealizowany projekt przyczółka mostowego w twierdzy Minden).
Narys kleszczowy stanowił podstawę systemu Wallrawego, który skorzystał z niego nie tylko w fortach ale także w umocnieniach rdzenia twierdz (Pennemünde, Skorogoszcz, Koźle). Wprawdzie kleszczowy narys Koźla mógł w pewnym sensie nawiązywać lub nawet adaptować wcześniejsze umocnienia jeszcze z czasów austriackich, jednak Wallrawe zastosował narys kleszczowy w Szczecinie w sposób całkowicie świadomy. Abstrahując od późnych, bo pochodzących ze schyłku XVII wieku i początków wieku XVIII prac teoretycznych Niemca Rimplera i Holendra Landsberga, należy podkreślić, że formy kleszczowe pojawiające się w projektach teoretyków włoskich (np. Tartaglia i Marchi), również praktycznie niejednokrotnie występowały narysach włoskich twierdz (np. umocnieniach Portoferraio lub twierdza Belvedere we Florencji). Najbardziej wszakże spopularyzowane zostały formy kleszczowe w pierwszej połowie XVII wieku przez inżynierów holenderskich, którzy powszechnie stosowali je w narysach "płaszczy", czyli tzw. przeciwstraży rdzenia twierdzy, w transzejach umocnień półstałych, gwiaździstych szańcach i redutach.
Systemy chodników przeciwminowych pod przedstokiem upowszechnił właśnie Wallrawe. Chodniki te były połączone z dziełami głównymi i nie dość że posiadały szereg rozgałęzień na tym samym poziomie, to także składały się z dwóch lub nawet więcej poziomów. Największe systemy powstały w twierdzy Świdnica oraz w zrealizowanych częściowo projektach twierdzy głównej i Forcie Owczej Góry w Kłodzku.
 |
 mariusz@mariwoj.pl |