|
|
|
|
|
Przełom nastąpił po uwięzieniu Wallrawego w 1748 roku. Przez szereg lat nie powstały dzieła, które mogły dorównać osiągnięciom Wallrawego, np. nieudana i powoli wznoszona twierdza Wrocław. Dopiero w latach sześćdziesiątych XVIII wieku nastąpiło ożywienie. W okresie tym, trwającym do lat dwudziestych XIX wieku, fortyfikację pruską cechowały trzy wzajemnie przenikające się kierunki rozwojowe.
Pierwszy nurt to kontynuacja koncepcji Wallrawego. Przede wszystkim więc budowano dalej forty oddalone. Dwa forty (Kleszczowy i Ostroróg) otrzymała twierdza Srebrna Góra. W latach osiemdziesiątych XVIII wieku otoczono twierdzę Koźle pierścieniem 7 lunet, z których jedna (Większycka) nosiła wyraźne cechy fortu oddalonego. Niewielkie szańce i reduty wzniesiono w rejonie ujścia Wisły w Nowym Porcie i na Westerplatte. Pojedyncze forty oddalone powstały także w Łęczycy, przy czym dwa forty otrzymały narys bastionowy z załamanych kurtynami, przypominającymi żywo świdnicki Fort Wodny. Fort zachodni, podobnie jak fort świdnicki, otrzymał kształt dzieła rogowego, natomiast większy fort południowy dzieła koronowego. Oprócz tego planowano w Legnicy budowę trzech wielkich fortów oddalonych o narysie bastionowym z załamanymi kurtynami. Nowo projektowane umocnienia Warszawy - Pragi zamierzano uzupełnić oddalonym fortem na Bródnie, nie mającym jednak nic wspólnego z narysami Wallrawowskimi. Pochodzący z około 1800 roku projekt kwadratowego, czterokaponierowego fortu jest prawie identyczny z proponowanymi przez Francuza Montalemberta fortami poligonalnymi, nie posiada jednak skazamatowanej baszty artyleryjskiej. Również narys kleszczowy stosowany był nadal. Przede wszystkim stanowił on podstawę projektu dzieł zewnętrznych Wrocławia od strony południowo-zachodniej, został częściowo przyjęty przy budowie Nowego Portu i Westerplatte, pojawiał się także w Srebrnej Górze (Fort Kleszczowy, Dzieło Kleszczowe), we wschodniej części niezrealizowanego projektu oszańcowania Łęczycy, w narysie rdzenia twierdzy Grudziądz, w nowym sródszańcu - Donżonie - w twierdzy Kłodzko oraz najpóźniej (przed rokiem 1820) w nowym przyczółku mostowym w twierdzy Kostrzyn. Nie pojawiały się jednak charakterystyczne dla systemu Wallrawego forty osłaniające bezpośrednio rdzeń twierdzy, zaś narys moguncko-würzburski zastosowano tylko w niezrealizowanym projekcie Łęczycy oraz w sześciu nowych lunetach twierdzy Grudziądz. Rozbudowane systemy chodników przeciwminowych projektowano w Łęczycy i Grudziądzu. W tym drugim przypadku doszło jedynie do ich częściowej realizacji (twierdza Łęczyca w ogóle pozostała na papierze).
Drugi kierunek rozwojowy fortyfikacji staropruskiej w drugiej połowie XVIII wieku to wyraźny nawrót do tradycyjnego systemu bastionowego, nawet w jego klasycznej formie. Tendencje te widoczne były już we Wrocławiu (oszańcowania zewnętrzne), pojawiają się w Srebrnej Górze (Forty Rogowe), Grudziądzu (Dzieło Rogowe), Wyszogrodzie, Łęczycy (regularny czworobok rdzenia twierdzy). Zastosowany przez Wallrawego w Świdnicy w Forcie Wodnym narys bastionowy z załamaną kurtyną [Narys taki znany był już w XVI wieku i stosowany często w twierdzach włoskich (np. twierdza Św.Marcina w Apeninie Toskańskim, cytadela w Ankonie), bodajże za pośrednictwem Ferrary przeniesiony został przez hrabiego Rocha Guerini-Linari do Drezna, a stamtąd przez Antoniego van Obberghena do duńskiego Kronborga i podgdańskiego Wisłoujścia] powtórzony został w Łęczycy i w projekcie fortów Wyszogrodu. Zupełnie regularny fort carré projektowany w Świnoujściu w roku 1766, umocnienia przyczółka mostowego na Wiśle pod Kwidzynem, północno-wschodnia część półstałych transzei w Nysie (1758-88) a zwłaszcza potężny pierścień forteczny, jaki około roku 1800 zamierzano wznieść wokół warszawskiej Pragi, wyraźnie nawiązywały do tradycyjnych, XVII-wiecznych form holenderskich.
Trzeci kierunek to naśladownictwo francuskich szkół fortyfikacyjnych. Sztandarowym dziełem tego okresu, obok Srebrnej Góry, była twierdza Grudziądz. Rdzeń twierdzy stanowił skazamatowany kleszczowy wał, który uzupełniały trzy pełne i dwa półbastiony - wszystkie detaszowane, podobnie jak w tzw. 2 i 3 manierze Vaubana. Same bastiony, o cofniętych i nieco wklęsłych barkach oraz zaokrąglonych orylonach wyraźnie nawiązały do pierwszej maniery Vaubana. Również kleszcze umieszczone między bastionami swą formą wiązały się raczej z pierwszym systemem Vaubana. Do pełnego obrazy typowej Vaubanowskiej twierdzy brakowało niewiele - jedynie kazamatowych wież bastionowych na osi załamań wały rdzenia, zwanego Donżonem. Interesującymi założeniami powstałymi w końcu XVIII wieku był fort nadmorski w twierdzy Kołobrzeg ze skazamatowaną okrągła redutą i dwoma bastionami od strony lądu oraz wspomniany projektowany około 1800 roku fort na warszawskim Bródnie, nawiązujące do teorii Montalemberta.
W 1742 roku, kiedy Śląsk przechodził w ręce pruskie, na jego obszarze funkcjonowały następujące twierdze: Wrocław, Brzeg, Legnica, Nysa, Głogów, Koźle, Oława, Świdnica, Kłodzko, Namysłów. Budowa twierdzy w Srebrnej Górze miała zatem pierwszorzędne znaczenie, mogła bowiem ona zaryglować wyłom w istniejącym systemie twierdz między Świdnicą i Kłodzkiem, zamykając Przełęcz Srebrną, dogodne wejście między Górami Sowimi i Bardzkimi na Śląsk.
Pierwsze plany [bardzo przypominają wcześniejszy austriacki projekt sporządzony w latach 1703-05 przez kapitana Franza Wagnera, na którym centrum twierdzy Jablunka (Srebrna Góra) stanowi jeszcze zwykły czterobastionowy szaniec] sporządził włoski inżynier Pinto, jednak ostatecznie przyjęte w 1764 roku projekty są dziełe płka Regelera. On też kierował pracami pod osobistym nadzorem króla pruskiego. Prace były trudne z powodu skalistego, górskiego terenu. Rozpoczęto je już w 1763 roku i prowadzono do roku 1777. Twierdzę uzbrojono rok później. Twierdzę rozplanowano na trzech wzgórzach: Ostróg (627 m. npm), Warowna Góra (686 m. npm) i Wielki Chochoł (740 m. npm). Rdzeń wyjątkowo rozległego zespołu (około 2,5 km długości) stanowią umocnienia Warownej Góry, czyli zespół Donżonu i dzieł przyległych, wzniesionych w latach 1765-71. Otaczają je: fort kleszczowy na Małym Stogu z baterią na Średnim Stogu (690 m. npm) oraz fort rogowy na stoku Srebrnej Góry (650 m. npm) z lat 1769-71. Po przeciwnej stronie przełęczy, na Ostrogu, wzniesiono samodzielny fort (1772-76). Wszystkie budowle kamienne, wewnątrz licowane cegłą i ozdobione skromnym detalem klasycystycznym. Tylko umocnienia na Wielkim Chochole były ziemne z murowanymi śródszańcami.
Donżon to olbrzymia budowla składająca się z czterech bastej, zwanych wieżami, połączonych kurtynami. Ściany bastej o wysokości 30 metrów są pochyłe; średnica u podstawy wynosi około 60 metrów. Donżon jest skazamatowany, posiada 5 kondygnacji. Wschodnia kurtyna jest kleszczowo załamana, aby zwiększyć obronność bramy umieszczonej w kącie między tym załamaniem (tzw. Redanem), a północno-wschodnią basteją (Wieżą Dolną). Do bramy prowadził most zwodzony osłaniany przez dwa mury kurtynowe (obecnie na miejscu zwodzonego mostu znajduje się ziemny nasyp). Na dziedziniec prowadzi skrzywiona sień z systemem strzelnic. Kilka bram do kazamat, dwie odkryte klatki schodowe i dwie pochylnie dla wprowadzania dział na górną platformę zapewniają dobrą komunikację. Donżon otoczony jest fosą, która oddziela go od tzw. Wieńca.
Wieniec składa się z trzech bastionów powiązanych dwoma kleszczami. Bastion Dolny mieści przejazd przez sień analogiczną jak w Donżonie; Bastion Górny obejmuje wylot drogi do baterii na Średnim Stogu; bastion południowo-wschodni (tzw. Rawelin Gwiaździsty) jest detaszowany. O ile kleszcz północny posiada narys typowy, o tyle kleszcz południowy ma narys zbliżony do bastionowego dzieła rogowego z wyłamaną kurtyną. Ponadto na jego osi umieszczono kawalier. W skład Wieńca wchodzi też zachodnia dzieło rogowe i łącząca je z Bastionem Dolnym kaponiera (tzw. Esplanada).
Umocnienia na Wielkim Chochole, fort na Małym Stogu, prowadząca do niego kryta droga (o długości 1350 metrów) oraz reduta (Brama Polna) między fortem a dziełem rogowym tworzą ramię wysunięte w kierunku północno-zachodnim obejmujące swym zasięgiem Wielkiego Chochoła, dominującego nad Warowną Górą. Detaszowane forty, charakterystyczne dla Wallrawego, uzupełniają system umocnień. Fort na Ostrogu na narys lunety, zaś Fort Rogowy (zwany obecnie Harcerskim) nieregularny.
Donżon i Wieniec to unikalne w skali europejskiej połączenie systemu bastejowego, bastionowego, kleszczowego i poligonalnego. Twierdza była nieznacznie modernizowana i rozbudowywana w XIX wieku: w 1813 roku wybudowano kilka fortów w Masywie Grochowskim na wschód od Srebrnej Góry, a w 1829 rozbudowano Fort Rogowy. Po okresie używania jako poligon artyleryjski, została skasowana jako przestarzała w 1867 roku.
 |
 mariusz@mariwoj.pl |