 |
|
|
|
Fryderyk Wilhelm Paweł ks. Radziwiłł [19 III 1797 Berlin - 5 VIII 1870 Berlin) - syn Antoniego Radziwiłła (Namiestnika Wielkiego Księstwa Poznańskiego), pruski generał, członek Izby Panów, ordynat nieświeski i ołycki. Szkoły ukończył w Berlinie, w 1813-14 brał udział w kampaniach w sztabie gen. von Bülowa, walczył w Holandii i Francji. 1816-19 studia w Akademii Wojskowej w Berlinie, 21 dowódca batalionu w 19 pp w Poznaniu. Kolejne awanse, mimo wielu lat pozostawania poza czynną służbą: 1839 generał porucznik, 1846 generał major, udział w wojnie z Danią 1848, 1848-50 komendant twierdzy Torgau, 1852 dowódca IV Korpusu Armijnego w Magdeburgu, 1855 generał piechoty, 1858 dowódca III K.A. w Berlinie, 1859 gubernator wojskowy Brandenburgii. Uwieńczeniem kariery wojskowej stanowisko od 1 VII 1860 roku Generalnego Inspektora Korpusu Inżynierów i Twierdz. Po zawale w 1864 roku, zwolniony z obowiązków w 1866 roku. Bliskie stosunki z Fryderykiem Wilhelmem IV oraz Wilhelmem I, z którym był zaprzyjaźniony.
Na cześć generała (w 1860 ?) Wschodniopruski Batalion Pionierów Nr 1 otrzymał imię "Fürst Radziwill", które nosił do rozwiązania w 1919 roku. Ciekawe, czy przypadkiem poznańska Reduta Katedralna, w 1864 roku nazwana "Fortem Radziwiłł" nie nosiła właśnie jego imienia, a nie jak się uważa jego ojca - Antoniego?
Wszyscy miłośnicy fortyfikacji znają Linię Maginota czy mur Carnota - ilu z nich wie jednak kim byli Maginot lub Carnot? Niekiedy odpowiedzi na proste pytania sprawiają sporo trudności: o Forcie Radziwiłła, Grolmana lub Raucha słyszał każdy Poznaniak, ale już mało który wie kim byli Radziwiłł, Grolman, Rauch. Spróbujemy uchylić nieco rąbka tajemnicy i poznać bliżej te osoby oraz forty, które nosiły ich imiona.
Około 1857, kiedy budowa twierdzy trwała już od prawie 30 lat, a jej największe dzieło (Fort Winiary) było ukończone od lat piętnastu, zbudowano kolejny element: sześcioboczny fort z basztą Montalemberta* - Redutę Katedralną (niem. Dom Reduit albo Dom Werk).
Rozbudowę umocnień wokół Katedry planowano od 1831. Projektowano m.in. na południe od Katedry lunetowy fort z basztą Montalemberta. W latach 50-tych zaplanowano jednak budowę na Tumie i Zagórzu wyodrębnionej Cytadeli Tumskiej, w związku z czym budowa fortu, projektowanego około 1850 roku, przeciągnęła się o kilka lat.
Reduta Katedralna na pd. krańcu wyspy Ostrów Tumski utworzonej przez dwa przeciwpowodziowe kanały ulgowe Warty (Vorfluth Canal I i II ), spięła zach. i wsch. wał Cytadeli Tumskiej. Tuż obok fortu wiodła ważna droga komunikacyjna miasta - ziemna Grobla Berdychowska, przebiegająca w poprzek obu kanałów i łącząca lewobrzeżne Chwaliszewo z prawobrzeżnym Berdychowem.
W roku 1864 nastąpiła zmiana nazw dzieł twierdzy. Dotychczasowe wywodziły się od punktów terenowych, wsi i kościołów (np. Fort Winiary, Luneta Cegielni), a nowe od nazwisk pruskich generałów, najczęściej ministrów wojny Prus (Bonin, Boyen, Hake, Rauch, Rohr, Roon, Stockhausen, Strotha, Waldersee, Witzleben), dowódców twierdzy (Steinäcker), Generalnych Inspektorów Korpusu Inżynierów i Twierdz (Aster, Brese, Prittwitz) oraz d-ców V Korpusu Armijnego (Thümen, Röder, Grolman, Colomb, Brünneck, Tietzen, Steinmetz, Kirchbach). Redutę Katedralną nazwano Fortem Radziwiłła - z uwagi na charakterystyczną barwę cegły przez mieszkańców miasta fort zwany był Czerwoną Wieżą lub wręcz Czerwoną Krową. Przetrwał rozbiórkę twierdzy na początku XX w., spalony w 1945 roku rozebrany został kilka lat później.
Ziemny wał miał pięcioboczny narys, fosa była wypełniona wodą. Na dziedzińcu znajdowała się okrągła, czterokondygnacyjna redita z wewnętrznym dziedzińcem, 32 kazamatami artyleryjskimi na dwóch kondygnacjach bojowych, platformą artyleryjską osłoniętą krenelażowym murem oraz wjazdem z podnoszonym mostem. Komunikację pionową umożliwiały klatki schodowe w dwóch wieżach na dziedzińcu. Dziedzińca fortu i niewielkiej fosy wokół redity strzegło 8 dwukondygnacyjnych półokrągłych kaponier. Ciekawy był zespół bramny o niespotykanej konstrukcji w wale głównym, składający się z długiego (ponad 17m) mostu nad fosą, bramy w murze tworzącym mały dziedziniec oraz drugiej bramy i sklepionej poterny prowadzącej na dziedziniec fortu. Obok bramy znajdowała się kaponiera skarpowa. Średnica redity - 40m; wysokość z wieżami prawie 30m(!); szerokość fosy na poziomie lustra wody - 10m; średnica okręgu opisanego na drodze krytej przeciwstoku - 200m.
W 1796 poślubił pruską arystokratkę z Hohenzollernów, księżnę Ludwikę (Luise) Fryderykę [1770-1836], wnuczkę króla Prus Fryderyka Wilhelma I [1688-1740], z którą miał ośmioro dzieci.
Przez całe życie konsekwentnie wiązał się z Prusami, usiłował m.in. odciągnąć Polaków od Napoleona, gdzie indziej lokując swe nadzieje na odbudowę Polski. W 1813 usiłował nawet "nawrócić" księcia Józefa Poniatowskiego na orientację propruską. W 1815 został namiestnikiem Wielkiego Księstwa Poznańskiego. Była to funkcja reprezentacyjna - prawdziwą władzę sprawowało w Poznaniu Naczelne Prezydium. Działalność Namiestnika może budzić dziś kontrowersje - nie zdobył się na obronę przed germanizacją Poznańskiego, choć dbał o jego kulturę i oświatę. Rola brata Michała w powstaniu listopadowym osłabiła jego pozycję, a w końcu zmusiła do dymisji.
Był kompozytorem-amatorem - tworzył pieśni, utwory fortepianowe, sceniczne, a nawet operę do Fausta Goethego; był dobrym wiolonczelistą - zaprzyjaźniony Chopin napisał dla niego Introdukcję i Poloneza op.3, a dedykował Trio g-moll op.8. Był także rysownikiem i rytownikiem, uczniem J.P.Norblina i M.Płońskiego. W nielicznej spuściźnie znajdują się rysunki i sztychy - portrety (m.in. album z portretami uczestników Kongresu Wiedeńskiego), karykatury, typy charakterystyczne, sceny rodzajowe. Czas spędzał w berlińskim pałacu, rezydencjach w Poznaniu lub na wsi (w Antoninie k. Ostrowa Wlkp. i Ciszycy k. Jeleniej Góry). Warto zwiedzić pieczołowicie zachowany modrzewiowy pałacyk w Antoninie, zbudowany w latach 1822-24 przez Johanna Heinricha Häberlina wg projektu słynnego niemieckiego architekta Karla Friedricha Schinkla.
Siedziba Namiestnictwa mieściła się w Poznaniu w budynkach dawnego kolegium jezuickiego przy Nowym Rynku (ob. Plac Kolegiacki), od 1793 używanych przez rząd. Znajdowała się tam także Rejencja, zbierały się Sejmy Prowincjonalne, Naczelne Prezydium, a część skrzydła pd. zajmowały apartamenty Namiestnika. Przechodząc ulicą Chudoby warto pamiętać, że nosiła ona imię małżonki księcia - Ludwiki. Osoba ta powinna być dobrze wspominana w Poznaniu - z jej inicjatywy powstała w 1830 pierwsza wyższa (pogimnazjalna) szkoła żeńska (Szkoła Ludwiki), przyczyniła się do utworzenia w 1833 szpitala Sióstr Miłosierdzia (szarytek). Dla jej wygody założono park (ob. Chopina) na tyłach pałacu Namiestnika oraz wytyczono Drogę Dębińską (ob. ul.Bema), ulubione miejsce przechadzek Poznaniaków.
Losy rodu Radziwiłłów w XIX wieku odzwierciedlały tragiczne losy Polski. Książę Michał Radziwiłł [1778-1850] był uczestnikiem powstania kościuszkowskiego i kampanii 1812, za Królestwa Kongresowego został senatorem i generałem, a w 1831 objął naczelne dowództwo armii powstańczej. Po bitwie o Olszynkę Grochowską złożył dowództwo - do 1836 więziony był przez Rosjan. Synowie Antoniego, Wilhelm [1797-1870] i Bogusław [1809-73] ulegli zniemczeniu. Pierwszy był adiutantem króla Prus i generałem, cieszył się znacznymi wpływami na dworze, w 1847 został dziedzicznym członkiem Izby Panów, a w 1860 szefem korpusu inżynierów i pionierów oraz I Generalnym Inspektorem Twierdz. Karierę wojskową rozpoczął w Poznaniu (19pp), potem służył w Berlinie, dowodził twierdzą Torgau, IV Korpusem Armii w Magdeburgu i III w Berlinie. W jego ślady poszedł brat Bogusław, który przez kilka lat służył w wojsku oraz syn Antoni [1833-1904] - generał i adiutant królewski. Ferdynand [1834-1926], syn Bogusława, był do 1918 posłem do Reichstagu i długoletnim prezesem Koła Polskiego, a potem wszedł do polskiego Sejmu Ustawodawczego.
Uzdolniona artystycznie córka księcia Antoniego Elżbieta (Elise) [1803-34] była młodzieńczą miłością późniejszego cesarza Wilhelma I. Znane są portrety młodego Chopina jej autorstwa.
Widok od północy na Redutę Katedralną około roku 1857. W prawym górnym rogu widoczna Warta, u góry widoczna Grobla (Tama) Berdychowska, z lewej strony fortu rozlewiska pozostałe po starych ciekach wodnych, właśnie przekształcane w Kanał Odpływowy II (Zweite Vorfluth Canal), u dołu widoczne niewielkie fragmenty wałów Cytadeli Tumskiej.
Warto szczególnie zwrócić uwagę na zespół bramny: most, kaponierę (być może dwukondygnacyjną), dziedziniec i podwalnię z poterną pod wałem.
Pałacyk myśliwski Radziwiłłów w Antoninie. Obecnie Dom Pracy Twórczej.
Przypis:
* Baszta Montalemberta to stosowana w XIX wieku okrągła baszta artyleryjska, najczęściej kilkupiętrowa z tarasem, często z wewnętrznym dziedzińcem. Budowana samodzielnie lub jako ośrodek fortów. Wielkim zwolennikiem baszt tego typu był Marc René Montalembert (1714-1800), francuski fortyfikator, teoretyk i prekursor systemu poligonalnego.
 |
 mariusz@mariwoj.pl |