|
|
|
|
|
W twierdzy Toruń Prusacy rozpoczęli prace w 1818 roku. W lipcu Generalny Inspektor Korpusu Inżynierów i Twierdz przekazał w formie ogólnych wytycznych projekt rozbudowy francuskiej bastionowej twierdzy. Wg nowych przepisów Ministerstwa Wojny przystąpiono do budowy magazynów prochowych w istniejących lunetach. Prace trwały do 1828 roku i zakończyły się modernizacją starych umocnień. Bastionowy rdzeń otaczał zachowane mury średniowieczne.
W latach 1819-22 nad Wisłą wybudowano duże czteropiętrowe koszary, które od strony rzeki, jako że zamykały front wiślany rdzenia twierdzy, otrzymały ścianę bojową z działobitniami, a od strony zewnętrznej klasycystyczną fasadę.
W rdzeniu wybudowano trzy jednoprzejazdowe bramy: w 1823 wschodnią św. Jakuba (Jacobs Thor), w 1825 zachodnią Bydgoską (Bromberger Thor) i w 1826 północną Chełmińską (Kulmer Thor).
W lutym 1824 roku powstał projekt przyczółka mostowego na lewym brzegu Wisły. Nowoczesny poligonalny przyczółek ukończony został około roku 1828. Zgodnie z przyjętą koncepcją obozów warownych, zaplanowano wzniesienie dużego poligonalnego fortu na Górze św.Jakuba. Fort miał zabezpieczyć górujące nad miastem wzniesienie. Pierwsze jego projekty pochodzą z 1827 roku, zaś ukończony został w roku 1833.
Przyczółek mostowy (1824-28) miał rozpiętość około 500 metrów, poligonalny wał w kaponierami barkowymi. W środku wału, na jego osi, umieszczono trójskrzydłową, trzypiętrową redutę koszarową z własną fosą, dwiema kaponierami barkowymi i potężną, wydłużoną, kaponierą czołową (osłoniętą rawelinem). Szyja zamknięta tradycyjnie murem ze strzelnicami i piętrowym blokhauzem.
Poligonalny fort św.Jakuba mógłby służyć za sztandarowy przykład fortów szkoły nowopruskiej. Dzieło miało rozpiętość około 300 metrów, trzykrotnie załamany wał główny (o szerokości 30 m) o skazamatowanej skarpie (na całej długości wału galeria strzelecka) osłonięty był suchą fosą z dwiema kaponierami barkowymi. Szyja zamknięta murem z umieszczonym pośrodku dużym budynkiem, pełniącym rolę kaponiery szyjowej. W szyi fortu umieszczona ponadto duża, trzypiętrowa, trójskrzydłowa reduta koszarowa z trzema własnymi kaponierami. Aż do przebudowy w latach osiemdziesiątych, reduta miała zwykłe zadaszenie. W placu broni drogi krytej na osi fortu mały śródszaniec, połączony poterną (pod fosą) z wnętrzem fortu. W murowanej przeciwskarpie fosy ukryto dwie kaponiery rewersowe. Pod przedstokiem krótkie chodniki przeciwminowe. Zauważalna analogia z częścią rdzenną poznańskiego Fortu Winiary.
Około 1830 roku zakończył się pierwszy etap budowy nowoczesnej twierdzy Toruń, związany z modernizacją umocnień prawobrzeżnych, bodową przyczółka mostowego i umocnieniem Góry św.Jakuba. Stan twierdzy w tym roku był następujący: rdzeń bastionowy i kleszczowy (na odcinku zachodnim), czoła bastionów i kleszcze jednowałowe, zaś barki i kurtyny z przedwałem, nadszańce w bastionach nr 2,4 i 6, zmodernizowane magazyny prochowe w bastionach 1 i 4. Wały poprzecinane licznymi poternami: trzema bramnymi, trzema do przedwału, jedną w wale nad Wisłą, trzema do kaponier oraz pięcioma prowadzącymi do kaponier w grodzach i blokhauzów w placach broni krytej drogi. Wzniesiono także nowoczesne lunety z blokhauzami, na Kępie Bazarowej istniał jeszcze stary szaniec z czasów Księstwa Warszawskiego, a Zamek Dybowski był prowizorycznie przystosowany do obrony i otoczony kleszczowym wałem. Mur ze strzelnicami i kaponierami na pilastych uskokach zamykał rdzeń od strony Wisły. Średniowieczna Brama Mostowa prowadziła na drewniany most z roku 1500 przez Wisłę w stronę przyczółka mostowego (most ten spłonął w 1877 roku i nie został odbudowany - jego rolę przejął już w 1873 nowy most kolejowo-drogowy. W miejscu rozebranego mostu prowadziła parowa przeprawa promowa. Przez południową odnogę Wisły - Polską Wisłę można było przejść przez niewielki most pontonowy.
W latach 1817-33 powstały budowle zaplecza obronne lub z bomboodpornymi stropami: wozownia nr 2 Bastionie V, więzienie i koszary nr 5 w Bastionie I, magazyn prochowy nr 1 i w, piekarnia, lazaret, arsenał Landwehry i kasyno.
W latach 1824-28 w przyczółku mostowym zbudowano magazyn prochowy nr III na 510 centnerów prochu, wodną fosę przyczółka zasilała Struga Wielanda, przepływająca przez zachodni przedstok krytym przepustem okrytym w małym blokhauzie.
Następny etap rozbudowy twierdzy to lata 1830-60. Powstały wtedy dzieła, które uzupełniły luki w istniejącym systemie lub wzmocniły obronę na szczególnie zagrożonych odcinkach. Nie uległa przy tym zmianie zasadnicza koncepcja twierdzy - obozu warownego.
W 1836 ukończono na prawym brzegu Wisły wysunięte lunety - I, III, IV i V.
Pierwsze projekty rozbudowy przyczółka mostowego powstały już w 1830 roku. Ponieważ przyczółek, choć skutecznie osłaniał dojazd do mostu, nie dotykał bezpośrednio brzegu Wisły do jego szyi dostawiono ziemne dzieło rogowe, którego bastiony oparły się o brzeg rzeki. Wjazd na most przeprowadzono przez nowy okrągły szaniec. Całość ukończono około 1840 roku. Budowa zmieniła oblicze i funkcje przyczółka - jego obszerny majdan stał się dogodnym placem broni dla ewentualnego wypadu w stronę wschodnią. Przyczółek stał się w pełni integralnym elementem obozu warownego. W roku 1840 planowano przebudowę Zamku Dybowskiego na mały poligonalny fort o pięciobocznym narysie, trzech kaponierach i wodnej fosie. Projekt nie został zrealizowany, choć około 1840 Zamek osłonięto kleszczowym wałem i przez przebcie strzelnic przystosowano dla artylerii. Około 1850 roku pokojowy magazyn prochowy nr 5 na wschód od przyczółka mostowego osłonięto wałem twoząc tzw. Szaniec Rudaka. Do roku 1850 wzniesiono jeszcze dwie nowe lunety na prawym brzegu. Lunety miały wał z wzmocnionym murem Carnota, dwie kaponiery barkowe, poternę do blokhauzu umieszczonego w placu broni krytej drogi (na szpicy lunety) oraz szyję zamkniętą murem ze strzelnicami i niewielką redutą - magazynem prochowym. Przyczółek mostowy w swej postaci z roku 1840 nie istniał długo, bowiem w latach 1860-62 na jego dziedzińcu wybudowano dworzec właśnie otwartej (1862) linii kolejowej Bydgoszcz-Warszawa. Powstały zatem projekty osłonięcia całego zespołu od wschodu - najpierw planowano dwa dzieła, ostatecznie 1863-1866 wybudowano Fort Kolejowy o narysie regularnego sześcioboku, osłaniający tory linii warszawskiej.
W latach 1870-73 powstał nowy ważny element twierdzy - most drogowo-kolejowy przez Wisłę (obecnie kolejowy) - na przyczółkach umieszczono wieże ozdobione rzeźbami i płaskorzeźbami, a wjazd od strony miasta flankowały dwa blokhauzy. Pierwsza linia kolejowa do Bydgoszczy otwarta została w 1861, do Warszawy w 1862 (osłaniana Fortem Kolejowym), dworzec główny (Haupt Bahnhof) na lewym brzegu na Podgórzu na przełomie lat 60-tych i 70-tych XIX wieku, w 1873 wspomniany most kolejowo-drogowy przez Wisłę, w 1873 otwarto linię do Olsztyna, Insterburga (Wystrucia) i Królewca, zbudowano przystanek kolejowy na prawym brzegu Toruń-Miasto (Thorn-Stadt) między rdzeniem a Fortem św. Jakuba. Kolejny przystanek Toruń-Mokre (Mocker) powstał na pn-wsch. od miasta na północnej linii do Grudziądza, Kwidzyna i Malborka. Przystanki rozbudowano w dworce kolejowe kilka lat póżniej (Toruń-Mokre 1882-83). W 1878 roku powstała na prawym brzegu Wisły bocznica kolejowa prowadząca wzdłuż nabrzeża do stoczni (z 1888) i portu drzewnego.
W latach 1873-75 w związku z rozbudową linii kolejowych (m.in. na pd-zachód do Poznania) zredukowano umocnienia przyczółka mostowego (dworzec kolejowy na jego obszernym dziedzińcu). W latach 1872-74 osłonięto nasypami ziemnymi magazyny prochowe I i III, a magazyn II w 1880. W 1871 Bramę Bydgoską oraz Chełmińską przebudowano na dwuprzejazdowe.
Trzeci i ostatni most toruński (drogowy) zbudowano w latach 1927-32, a otwarto w 1934. Powstał z elementów rozebranego mostu wiślanego w miejscowości Opalenie (Münsterwalde) koło Kwidzyna (1907-10, dwa przesła tego mostu zmontowano w Koninie nad odnogą Warty, gdzie służą ruchowi kołowemu i pieszemu do dziś).
W 1871 roku Toruń uznano za twierdzę I klasy.
Zestawienie dzieł twierdzy fortowej
Stan zachowania dzieł twierdzy poligonalnej 1999/2000
Zdjęcia z grudnia 1999 i czerwca 2000
 |
 mariusz@mariwoj.pl |
Plan twierdzy w 1877