Już w roku 1831 planowano rozbudowę umocnień wokół Katedry. Na projekcie widać m.in. lunetowy fort z basztą Montalemberta na południe od Katedry na Zagórzu.

Datowanie tego fortu sprawia sporo kłopotów i nadal jest wątpliwe. J.Stankiewicz podaje, że fort projektowano około 1850, ale zbudowano dużo później, Z.Kębłowska pisze, że powstał w latach 1952-54. Zwłaszcza to ostatnie datowanie jest raczej zbyt wczesne, gdyż na planie z roku 1856 nie widać jeszcze wału fortu, być może jednak redita była już w budowie. Sądzę, że można przyjąć taką wersję: fort projektowany był około 1850 roku, ale na początku lat 50-tych powstała koncepcja zbudowania tzw. Cytadeli Tumskiej, czyli wyodrębnionego śródszańca twierdzy na Ostrowie Tumskim, stąd kilkuletnie opóżnienie, związane z projektowaniem Cytadeli Tumskiej. Cytadela ta powstała dopiero pomiędzy latami 1856-62, o czym bez żadnych wątpliwości świadczą ówczesne plany Poznania. Potwierdzeniem tego datowania mogą być planu fortu sporządzone w latach 1856-57. Ponieważ na planie tym dzieło nosi nazwę "Dom Werk", pozwala to również datować Dzieło Katedralne II ("Domwerk II") na ten sam okres, czyli około roku 1857.

Fort Radziwiłła stał się klamrą spinającą na południu zachodni i wschodni wał Cytadeli Tumskiej, zbudowanej pomiędzy rokiem 1856 i 1862 (na północy taką funkcję zaczęło pełnić nowe Dzieło Katedralne II).

Wał z odsadzką i ziemnym stokiem miał regularny, pięcioboczny narys. W narożnikach umieszczono ziemne platformy z podjazdami.

Fosa o ziemnym stoku i przeciwstoku była wypełniona wodą zasilaną przez przepust z Kanału Odpływowego I.

Na dziedzińcu fortu umieszczona została okrągła, czterokondygnacyjna redita (kondygnacja piwniczna, parter ze strzelnicami dla broni ręcznej oraz dwie kondygnacje artyleryjskie) z wewnętrznym dziedzińcem - pełniąca rolę działobitni artyleryjskiej - na dwóch bojowych kondygnacjach znajdowały się 32 kazamaty artyleryjskie. Na górze redity umieszczono platformę artyleryjską osłoniętą krenelażowym murem. Komunikację pionową umożliwiały klatki schodowe w dwóch wieżach na dziedzińcu. Wieże te zwieńczone były krenelażem. Na dziedzińcu redity znajdowała się studnia. Do redity przylegało 8 dwukondygnacyjnych półokrągłych kaponier, strzegących dziedzińca fortu i niewielkiej fosy oddzielającej reditę od niego. Wjazd do redity wyposażono w uchylny most.

Warto zauważyć nieprzypadkową zbieżność redity fortu z reditą Fortu Wojciecha, zbudowanego ponad 20 lat wcześniej.

Bardzo ciekawym elementem fortu był zespół bramny o niespotykanej konstrukcji umieszczony w wale głównym.

Składał się on z długiego, wąskiego mostu nad wodną fosą fortu (z murowanym przyczółkiem w ziemnym przeciwstoku fosy), bramy umieszczonej w murze tworzącym mały dziedziniec przed podwalnią pod wałem. Podwalnia ta była umieszczona niesymetrycnie względem osi mostu i miała trzy pomieszczenia: jedno całkowicie ukryte pod nasypem, środkowe z drugą bramą (stąd sklepiona poterna prowadziła na wewnętrzny dziedziniec fortu wokół redity) oraz trzecie. Owe dwa pomieszczenia były głownymi prochowniami fortu.

Z jednej strony zewnętrznej bramy znajdowała się kaponiera skarpowa do obrony mostu, bramy i fosy. Tylna ściana tej kaponiery dosunięta była do zewnętrznego muru tworzącego dziedziniec i w niej umieszczone było wejście do kaponiery z dziedzińca. Kaponiera ta była dwukondygnacyjna.

PRZYBLIŻONE WYMIARY

Średnica redity: 40 m;
wysokość redity od dna otaczającej ją fosy do szczytu krenelażowego muru: 24 m (!), a z wieżami prawie 30 m (!);
szerokość wodnej fosy (na poziomie lustra wody): 10 m;
średnica okręgu opisanego na drodze krytej przeciwstoku: 200 m;
długość mostu: ponad 17 m.

mariusz@mariwoj.pl