|
|
|
|
|
Plan z 1822...
Plan z 1875...
Fortyfikacje francuskie opracowane są także odrębnie...
Modlin był we francuskich planach jednym z najważniejszych punktów strategicznych. W roku 1805 Napoleon przysłał do Polski gen. Chasseloup-Laubat, który opracował projekty (jest możliwe, że autorem projektu twierdzy Modlin z lat 1811-12 opracowanego przez Malleta i Haxo jest sam Napoleon, podobnie jak jest autorem ceglanej działobitni w Utrackim dziele koronowym z lat 1811-12 - od baszt Montalemberta różni się ona tylko tym, że jest kwadratowa, a nie okrągła), przedmościa praskiego w Warszawie, modlińskiego i serockiego. Fortyfikacje Modlina składać miały się z czterech części: głównego obwodu obronnego na prawym brzegu Wisły i Narwi (4 fronty bastionowe i 3 dzieła koronowe - Utrackie, Środkowe i Modlińskie wysunięte przed bastionowy rdzeń około 800-1000 metrów), przedmościa Kazuńskiego na lewym brzegu Wisły (dzieło koronowe), dzieła rogowego między Wisłą i Narwią i działobitni na Wyspie Szwedzkiej. Pracami w Modlinie kierowali polscy inżynierowie Ignacy Prądzyński (1792-1850), Jan Malletski (Jean Mallet, 1777-1846), Mięciszewski oraz francuscy generałowie Prevo-Vernois i Haxo.
W projekcie twierdzy Modlin widać charakterystyczne cechy systemu Chasseloup-Laubat: niekiedy brak rawelinów zastąpionych redutami w placu broni i lunetami wysuniętymi w przedstok, ziemne przeciwskarpy fosy na wzór Carnota dla ułatwienia wypadów z twierdzy.
Fortyfikacje rosyjskie (Dehn) opracowane są także odrębnie...
Fortyfikacje rosyjskie (Modlin) opracowane są także odrębnie...
Dehn kierował w latach 1832-40 rozbudową twierdzy Modlin, w roku 1834 przemianowanej na Nowogeorgijewsk. W Modlinie zostawiono francuski, wzniesiony 20 lat wcześniej bastionowy rdzeń, jednak wysunięte dzieła koronowe uzupełniono i połączono w ciągłą linię obronną. Uzyskano w ten sposób, wysunięty około 600 metrów przed bastionowy rdzeń, nowy obwód obronny o narysie bastionowym i poligonalnym z kaponierami, rawelinami i lunetami. Przed rawelinami umieszczono murowane dwupiętrowe basteje, osłonięte od przedpola, służące do obrony rawelinów (wzorowane na wcześniejszych, zbudowanych przez Chasseloup-Laubat). Powstały również dwa wysunięte barkany. Przedmoście Kazuńskie przebudowane zostało przez Dehna w dzieło koronowe z reditą koszarową, kaponierą szyjową i wysuniętymi na boki barkanami połączonymi z koroną wspólnym przedstokiem.
Nowy obwód twierdzy Modlin składał się z sześciu frontów: bastionowego Parysowskiego, poligonalnego Księcia Warszawskiego, dwubastionowego Borodino, poligonalnego Św.Jerzego, dwubastionowego Połtawskiego i kleszczowego Ostrołęckiego (uzupełnionego wysuniętym rogowym fortem). Zastosowano charakterystyczne półokrągłe basteje służące do obrony bliskiej fosy i rawelinów, a umieszczane w placach broni krytej drogi i osłonięte pięciometrowym nasypem ziemnym od strony przedpola. Dwa odcinki poligonalne mają na osiach potężne parterowe kaponiery, osłonięte kaponierami w załamaniach wału głównego oraz wysuniętymi na przedstok lunetami z kaponierami barkowymi i bastejami-śródszańcami drogi krytej. Nie ma nigdzie charakterystycznych dla Montalemberta działobitni dla artylerii obrony dalekiej. Drugi obwód zasługuje na uwagę z powodu zastosowania linii ciągłej w epoce zalążków systemu fortowego. W widłach Bugo-Narwi i Wisły znajduje się ponadto Baszta Michajłowska - typowa okrągła baszta Montalembertowska.
W latach sześćdziesiątych uzupełniono twierdzę Modlin, na polecenie gen. Todtlebena budując po 1864 roku wewnątrz francuskiego rdzenia bastionowego dwukilometrowy obwód obronnych koszar obliczonych na 20 tys. żołnierzy, charakterystyczny dla fortyfikacji rosyjskich (podobne koszary miały twierdze Dęblin i Brześć). Koszary, osłaniane z czterech kaponier, stały się trzecim obwodem twierdzy Modlin.
Wyraźnie widoczne jest nawiązywanie przez Dehna do koncepcji Chasseloup-Laubat (śródszańce drogi krytej). Najwyraźniej Dehn uznał francuski bastionowy rdzeń Modlina za bardzo dobry, skoro nie tylko rozbudował go w Modlinie, ale nawet powtórzył w twierdzy Dęblin i Cytadeli Aleksandrowskiej w Warszawie. O zastoju w fortyfikacji rosyjskiej świadczy brak fortów zewnętrznych i obrony dalekiej. W czasie kiedy powstawały bastionowe twierdze rosyjskie, prawie wszystkie twierdze niemieckie otrzymały narysy poligonalne i ewentualnie nawet forty oddzielone (Kolonia 1817-47, Koblencja 1817, Poznań 1828-50, Toruń, Królewiec 1846-60), podobnie twierdze austriackie (Ulm 1841), a nawet francuskie (Paryż 1840).
Pierwsze umocnienia w Modlinie zbudowali Szwedzi w 1655 roku, na północnym brzegu u ujścia Bugo-Narwi do Wisły. Tzw. Bugskansen był obszernym prostokątnym obozem szańcowym o narysie typowym dla tego typu założeń - wał z dwuramiennikami, o rozpiętości kilkuset metrów, jednym bokiem oparty o brzeg Bugu. Podobne obozy powstały w Łęczycy, Łowiczu, Tykocinie, Warszawie. W Modlinie niewielkie umocnienia zbudowano ponadto na drugim brzegu Wisły, na tzw. Szwedzkiej Wyspie (umocnienia przyczółka mostowego były w ogóle pierwszymi fortyfikacjami Modlina) oraz niewielkie umocnienia wysunięte na wschód. Resztki obozu szańcowego przetrwały jeszcze do lat 20-tych XIX wieku, i zniesione zostały ostatecznie dopiero przez Rosjan w latach 30-tych.
W historii budowy twierdzy bastionowo-poligonalnej można wyodrębnić kilka okresów: francuski 1806-07 (Chasseloup-Laubat), polski 1810-13 (Mallet), rosyjski 1832-41 (Dehn) oraz okres po 1864. Historia fortowej twierdzy Modlin to zupełnie inna historia i na razie zostawimy ją w spokoju.
Okres francuski 1806-07 wg planów Chasseloup-Laubat.
Trójkąt twierdz Warszawa-Modlin-Serock miał służyć armii Księstwa na śródszaniec oporu oraz punkt wypadowy w kierunku Galicji. Uzupełnieniem tego trójkąta miała być wysunięta daleko na wschód twierdza Zamość (zdobyta w 1809) oraz zachodni Toruń, jednak do Torunia cesarz nie przywiązywał specjalnej wagi, w Zamość chciano nawet początkowo rozebrać!
Pierwsze umocnienia twierdzy zbudowano szybko, bo były ziemno-drewniane i składały się z następujących elementów:
Umocnienia spięte były zapewne mostami pontonowymi - jeden z nich przez Bugo-Narew łączył rdzeń z Wyspą Szwedzką w widłach rzek (sama wyspa połączona ze stałym lądem i dziełem rogowym także mostem), drugi prowadził przez Wisłę do Kazunia - niewykluczone, że mosty budowano tylko okresowo - zwłaszcza przez szeroką Wisłę (np. na planie z 1822 nie widać mostu przez Wisłę).
Okres polski 1811-13 wg planów Malleta z 1810.
W okresie Księstwa Warszawskiego nastąpiła rozbudowa twierdzy, integralnie związana z okresem poprzednim - ukończono rozpoczęte wcześniej umocnienia. Prace rozpoczęte w 1811 (podobnie jak w Zamościu) przerwał wybuch wojny w 1812. Na dobrą sprawę trudno powiedzieć, co dokładnie rozpoczęto budować w latach 1806-07, a co parę lat później, co jest oryginalnym pomysłem Chasseloup-Laubata, a co wkładem Malleta. Z całą pewnością za Malleta rozpoczęto budowę nowych wysuniętych dzieł zewnętrznych przed rdzeniem - trzech dzieł koronowych. Zachował się plan z 1822 roku ukazujący zrealizowaną francusko-polską twierdzę, która składała się z następujących elementów:
W okresie po 1815 w twierdzy panował zastój, a ona sama podupadała. Jedyne poważniejsze prace, to budowa po 1815 wspomnianego "trwałego i ozdobnego" mostu.
Plan z 1822...
Okres rosyjski 1832-41 wg planów Dehna.
Wg J.Bogdanowskiego I.I.Dehn był raczej miernym fortyfikatorem. Rzeczywiście można odnieść takie wrażenie, zwłaszcza jeśli wziąć pod uwagę, że wszystkie jego poczynania dokonane zostały na bazie wcześniejszych - narys twierdzy w zasadzie nie uległ w czasach rosyjskich zmianie, choć oczywiście nowy bastionowo-poligonalny obwód zewnętrzny wokół rdzenia jest dość zadziwiającym osiągnięciem. W 1834 roku twierdza została przemianowana na Nowogieorgijewsk, którą to nazwę nosiła do 1918 roku.
Narys bastionowego rdzenia twierdzy pozostawiono bez zmian, tylko wały podwyższono i otoczono murem Carnota z ośmioma murowanymi bateriami na barkach bastionów. Rawelin także pozostawiono, jednak wyposażono w półokrągłą (na planie wycinka pierścienia) reditę w szyi oraz kaponiery barkowe. Trzy słabe francuskie lunety w przedstoku zniesiono. W placach broni przed kurtynami I-II, II-III, IV-V, oraz w miejscu zachodniego dzieła rogowego zbudowano posadowione w fosie dwukondygnacyjne półokrągłe redity - śródszańce placów broni, oddzielone wąskimi fosami (razem pięć). Dwie działobitnie zbudowane przed zachodnim frontem rdzenia otrzymały szczególną formę i rolę - jedna z nich (Działobitnia Dehna z 1839) na osi bastionu V powstała na planie 3/4 pierścienia, w fosie miała małe kaponiery i galerię w przeciwstoku. Druga, na skarpie wiślanej pomieściła elewator zbożowy i młyn, a od strony rzeki miała dźwig do rozładunku barek i statków. Miała murowaną przeciwskarpę oraz most prowadzący na górną kondygnację. Obie zachowane są w dobrym stanie i są jednym z ciekawszych zakątków twierdzy. Jeszcze jedna (szósta) działobitnia zbudowana została na szpicy rawelinu. Reduty placów broni Dehn także odziedziczył po Chasseloup-Laubat - i to zarówno reduty w zatokach mi ędzy bationami i rawelinach oraz na osi rawelinów. Są one jednym z bardziej charakterystycznych elementów fortyfikacji Francuza, w swoim traktacie z 1805 zawarł on kilkanaście projektów różnych redut, które od Dehnowskich różnią się tylko tym, że są wieloboczne, a nie okrągłe. Działobitnie typu modlińskiego są z kolei charakterystyczne dla fortyfikacji rosyjskich, pojawiły się w Cytadeli Warszawskiej, warszawskim Forcie Śliwickiego oraz w Dęblinie.
Sporo zmian zaszło "w temacie" bram: trzy bramy w rdzeniu przebudowano nadając im klasycystyczne formy, a jedną z nich (Północy) zamurowano i zamieniono na działobitnię. Przed bramami zbudowano dwa długie mosty na kilkunastu murowanych filarach (zachowały się resztki mostu północno-wschodniego), a same bramy oczywiście przemianowano - północno-zachodnią (Poniatowskiego) na Michajłowską, a jak drugą (Dąbrowskiego) - nie wiem. Na skarpie nadwiślanej istniały, jak wspomniano, przynajmniej dwie bramy - Chasseloup-Laubat (obecnie zwana Ciemną, jak po rosyjsku nie wiadomo). Druga brama, prowadząca w stronę mostu została całkowicie przebudowana w roku 1836 i nosiła wówczas nazwę Konstantynowskiej (obecnie Napoleona). Przypomnijmy jeszcze raz, że najwyraźniej obie bramy istniały na długo przed budową koszar - obie usytuowane były w obniżeniach terenu, a Konstantynowska w parowie.
Całkowitej i gruntownej przebudowie poddano dzieła zewnętrzne - trzy 20-letnie korony. Pomiędzy nimi wybudowano dwa odcinki poligonalne, tworząc zamkniety obwód obronny, otaczający łukiem rdzeń twierdzy. Nowe bliźniacze odcinki poligonalne otrzymały charakterystyczny narys z silną dwustronną jednokondygnacyjną kaponierą na osi. W przedpole wysunięty została detaszowana luneta z reditą i kaponierą w szyi, kaponierami barkowymi oraz osiową działobitną na szpicy. Zachowane do dziś stanowią ozdobę twierdzy. Nowe odcinki nazwano: zachodni - Księcia Warszawskiego (znany pod niewłaściwie tłumaczoną nazwą Księstwa Warszawskiego), a północny - św.Jerzego. Stare korony przebudowano zachowując ich narys, wyposażając w mur Carnota z bateriami barkowymi oraz charakterystyczne półokrągłe śródszańce placów broni - dwa w koronie zachodniej oraz po 5 w pozostałych koronach. Przed kurtynami korony północnej i północno-wschodniej zbudowano trapezowe barkany z kaponierami barkowymi i niewielkimi redutami (prochowniami) w szyi, od przedpola osłonięte dwuramiennikami.
Nowy obwód składał sie zatem (licząc od zachodu) z Frontu Parysowskiego (d. Korona Utracka), Frontu Ks.Warszawskiego, Frontu Borodino (d. Korona Środkowa), Frontu Św.Jerzego, Frontu Połtawskiego (d. Korona Modlińska). Od wschodu lukę między obwodem a brzegiem Bugo-Narwi zamknięto Frontem Ostrołeckim - kleszczowym narożnikiem wygiętym w stronę przedpola.
Zbudowano także nowe bramy - wąską poternę w lewym bastionie zachodniego Frontu Parysowskiego - Saperską, dwie bramy po obu stronach kaponiery głównej Frontu Ks.Warszawskiego (obecnie nazywane Zakroczymską i Ledóchowskiego, parę obok kaponiery Frontu św.Jerzego - Północna i Szulca) oraz na wschodnim nadrzecznym końcu wału wspaniałą jednoprzelotową Bramę Ostrołecką (1836). W starej Koronie Utrackiej znajdowała się jeszcze jedna stara brama (obecnie zamurowana) - nie wiem jak się nazywała.
Gruntownej przebudowie uległ także przyczółek mostowy w Kazuniu - otrzymał dużę reditę koszarową, szyję zamkniętą murem z kaponierą dwustronną, po bokach dwa wypadowe place broni osłonięte szeroko rozrzuconymi barkanami.
Przyczółek nowodworski oraz wschodnie dwie lunety pozostały bez zmian.
Zbudowano nowe dzieło na wschód od rdzenia - detaszowane Ostrołęckie dzieło rogowe, później (1880) przebudowane w poligonalny fort.
W latach 40-tych i 50-tych nastąpiła stabilizacja. W roku 1844 naprzeciw twierdzy w widłach rzek zbudowano wspaniały wielki spichlerz (w miejscu dawnej Wyspy Szwedzkiej). Zamieszanie nastąpiło dopiero około roku 1860 w związku z budową linii kolejowej Warszawa-Modlin-Ciechanów, odnogi Linii Petersburskiej. W roku 1862 oddano do użytku most kolejowo-drogowy, położony na wschód od twierdzy. Ten most w roku 1882 na pewno był dwupoziomowy - z torem kolejowym na dole. Wybiegając nieco w przód powiedzmy od razu, że w bliżej nieokreślonym czasie (lata 70-te, 80-te?) na cyplu nowodworskim (między spichlerzem a torami) zbudowano port, park pontonowy, wojskowy dworzec kolejowy oraz koszary, w związku z czym zniesiono stary rogowy przyczółek mostowy.
Okres 1864-71 - rozbudowa zgodnie z zaleceniami Todtlebena.
W latach 1864-71 zbudowano wewnątrz bastionowego rdzenia gigantyczne koszary obronne - na planie nieregularnego wieloboku, którego kształt został zdeterminowany przez narys rdzenia. Podczas budowy włączono niektóre starsze budynki, m.in. mieszczące Bramę Konntantynowską oraz Ciemną. Nie zrównano terenu dziedzińca wewnątrz rdzenia, zatem koszary składały się z kilku budynków o różnej ilości kondygnacji (2 do 5), wzniesionych na różnych poziomach, połączonych za sobą i tworzących rzekomo (o czym dalej) zamknięty obwód. Budynki miały bomboodporny strop i nakryte były dachem dwuspadowym. Mieściły koszary, magazyny, kuchnię itp.
Plan z 1875...
Budynki wschodni, północny, zachodni i południowy łączą się ze sobą, jednak wschodni kraniec budynku południowego i południowy wschodniego - nie! Przerwa między nimi jest obecnie zamurowana, jednak zapewne prowadził tamtędy szeroki zjazd nad rzekę w stronę Bramy Ostrołęckiej, flankowany przez silny trójkondygnacyjny budynek kazamatowy, położony obok wschodniego ramienia koszar - budynek wiążący jednocześnie koszary z obwodem wewnętrznym (a dokładnie ze skrajnym wschodnio-południowym bastionem I dawnego rdzenia). Jeśli okaże się, że owa przerwa między budynkami nie jest późniejszą przebudową, niestety nieprawdą okażą się także powszechne twierdzenia o ciągłym odwodzie koszar - choć oczywiście nawet ta przerwa nie zmieni faktu, że koszary "w zasadzie" były zamknięte i jako takie pozostaną na zawsze jednym z najwspanialszych dzieł obronnych XIX wieku.
W tym okresie przebudowano starą lunetę na wschodzie twierdzy, która po wybudowaniu linii kolejowej znalazła się po jej wschodniej stronie, tuż obok mostu przez Bugo-Narew - w związku z tym zamieniona została w dwukondygnacyjną dużą działobitnię artyleryjską z dziedzińcem, osłoniętą od wschodu barkanowym wałem. Dzieło to nazywano Basztą lub Fortem Michajłowskim.
Położona w pobliżu druga francuska luneta znalazła się po drugiej stronie torów i w latach 1878-80 zamieniona została w lunetowy pięcioboczny fort o prostej szyi, zwany Wiślanym lub Nowodworskim. Osłaniał on pobliski most drogowy przez Wisłę.
Lata 80-te XIX wieku - rozbudowa i nowe dzieła.
Na razie nie się nie chce liczyć, zaznaczę tylko, że około 1870 na dziedzińcu koszar zbudowano neogotycką wieżę ciśnień, trzy latryny, a w obwodzie wewnętrznym przebudowano prochownie. Przebudowy prochowni w obwodach wewnętrznym i zewnętrznym trwały zresztą aż do wojny światowej, podobnie jak modernizacje podwalni. Między obwodem wewnętrznym i zewnętrznym powstały osiedla wojskowe, kasyno oraz inne budynki - lazaret, magazyny pontonierów.
W roku 1880 przebudowano stare detaszowane wschodnie rogowe Dzieło Ostrołęckie w poligonalny fort połączony z obwodem zewnętrznym poterną, co więcej - między fortem a Bugo-Narwią zbudowano kurtynowy kleszczowy (wygięty w stronę przedpola) wał w którym umieszczono dwie sklepione bramy - kolejową oraz drogową. Na powstałym między Bramą Ostrołęcką a wałem obszernym placu zmieszczono bocznice i zabudowania dworca towarowego. Wał i bramy nie zachowały się. Dworzec osobowy mieściły się na wschód od twierdzy, poza tym wałem. W okresie międzywojennym jedną z bocznic poprowadzono na zachód i przekopem przebito obwód zewnętrzny tworząc kolejną bramę kolejową.
W na razie nieustalonym okresie przebudowano również odcinek zachodni twierdzy - na wzniesieniu zbudowano nieregularny Fort Schildera z reditą, połączony poterną z dużą kaponierą (niezachowaną) przy lewym czole Frontu Parysowskiego, którą to fort osłaniał.
Na razie na tyle - 22.V.2000
Materiał ilustracyjny na stronie Jacka Biesiadki: 
.
 |
 mariusz@mariwoj.pl |