|
|
|
|
|
Koźle leży na Śląsku nad płynącą zakolami Odrą, przy ujściu Kłodnicy płynącej ze wschodu. W XIII wieku powstały mury miejskie, w drugiej połowie XVI wieku bastejowe umocnienia wokół zamku, w pierwszej połowie XVII wieku ziemne fortyfikacje wokół miasta (Mansfeld), a na początku wieku XVIII austriacka kleszczowa twierdza o narysie regularnej 9-ramiennej gwiazdy oraz kleszczowy przyczółek mostowy na prawym brzegu Odry.
W roku 1741, kiedy w trakcie I wojny śląskiej Koźle dostało się w ręce pruskie Fryderyk II podjął decyzję o rozbudowie twierdzy. Ustanowiono garnizon, powołano komendanturę twierdzy, a opracowanie projektów powierzono znakomitemu inzynierowi Gerhardowi Wallrave.
Budowa postępowała szybko (z krótką przerwą w 1745 roku, kiedy miasto wpadło ponownie w ręce austriackie, a odbite zostało przez samego Wallravego) i w latach 40-tych XVIII wieku Koźle otrzymało nowy kleszczowy rdzeń (z 5 narożnikami, kleszczowym forntem odrzańskim, 4 rawelinami i dwiema bramami: Raciborską i Odrzańską), całkowicie przebudowany nowy kleszczowy przyczółek mostowy (oraz związany z nim mały Szaniec Wapienny) oraz system wodnych fos z grodzami i przygotowanymi terenami zalewowymi na bagnistych przedpolach. Austriacy dwukrotnie bezskutecznie oblegali nową twierdzę (VII-XI 1758 i VI-VII 1759). Pokój z 1763 roku zatwierdził pruską władzę w Koźlu na ponad 180 lat.
1750-56 wybudowano pierwsze dzieło zewnętrzne - Małą Redutę Większycką. Wzmocniono przyczółek mostowy przekopując nowe koryto Odry (przeciwpowodziowe) wokół niego, dzięki czemu znalazł się na wyspie. W latach 70-tych XVIII wieku powstał wewnątrz rdzenia kompleks budynków koszarowych, które pomieścić miały 6-tysięczną załogę. W latach 1780-83 nastąpiła dalsza rozbudowa twierdzy prowadzona przez gen.inż. Gerharda Alexandra barona von Sass [1718-1790]: powstała nowa brama Kłodzka, wokół rdzenia zbudowano przedwał (z kilkoma prochowniami na wale), na wyspie na prawym brzegu zbudowano obszerny plac broni oraz, co najważniejsze, zbudowano kolejne dzieła zewnętrzne i oddzielone - Redutę Rogowską, Kłodnicką, Kobylicką, Większycką (w miejscu Małej Reduty Większyckiej), Reńskowiejską i jako ostatnią Orlą (1789). Założono groble, grodze i jazy - elementy obronnego systemu zalewowego. W roku 1795 twierdza uzbrojona była w 226 dział.
W latach 1792-1812 zbudowano żeglowny Kanał Kłodnicki o długości kilkudziesięciu kilometrów, łączący Gliwice z Odrą. Zamknięty został na obu końcach wrotami przeciwpowodziowymi i wyposażony w 4 śluzy (Śluza nr I widoczna jest na planie około 900 metrów na północ od Fortu Fryderyka Wilhelma). Po urchomieniu Kanału w 1818 roku powstał port rzeczny na północ od twierdzy. Obecnie Kanał jest nieczynny i częściowy zasypany, gdyż od 1939 roku jego rolę pełni Kanał Gliwicki, wykorzystujący częściowo koryto Kanału Kłodnickiego.
W roku 1797 powstały dwa projekty rozbudowy twierdzy - gen. Lahra i gen. Christana von Lindenera - do realizacji wybrano drugi. W 1801 powstał rurociąg doprowadzający wodę pitną do twierdzy z Reńskiej Wsi. W latach 1805-06 na przedpolach zbudowano Fort Fryderyka Wilhelma - dwukondygnacyjną działobitnię (ukończoną w 1829 roku) - pierwszą w Prusach basztę montalembertowską (chociaż wcześniejsza była chyba kołobrzeska okrągła reduta fortu nadmorskiego, powstała pod koniec XVIII wieku). Około 1811 rozpoczęto na zachód od rdzenia budowę Reduty Krzyżowej, zwanej później Szańcem Neumanna.
W 1807 roku (I-VII) twierdzę oblegały wojska francusko-bawarskie pod dowództwem gen. Erasmusa von Deroya. Bardzo skuteczna obrona prowadzona przez płka Davida von Neumanna [1735-1807] i płka Wilhelma von Puttkammera [1735-1820] zakończyła się rozejmem, sporymi stratami po stronie pruskiej (1000-1500 żołnierzy z 4,3-tysięcznej załogi) oraz zniszczeniem miasta.
W latach nastęnych twierdzę utrzymywano w stanie gotowości. Rdzeń otrzymał drugi płaski przedwał powstały przez otoczenie przedstoku wodną fosą, zasilaną wodą przez zbudowany w 1829 tzw. wodociąg sukowicki, czyli otwarty ciek doprowadzający z Sukowic wodę do fos (obecnie rzeczka Lineta). W latach 1814-16 przeprowadzono regulację starego i nowego (z 1800) koryta Odry. W latach 30-tych: nowe śluzy (1833), przeczyszczanie fos i kanałów, wzmacnianie jazów (1839). W latach 60-tych: nowa strzelnica na wyspie, remonty kazamat, wałów i prochowni (korzystano m.in. z pracy jeńców duńskich w latach 1864-65) oraz wymieniona przy redutach Kłodnickiej i Kobylnickiej mostów łyżwowych (łodziowych) na solidniejsze rolkowe.
Ani Bogdanowski, ani Pacułt nie wspominają o przebudowie rdzenia, jednak plan z 1834 reprodukowany przez Bukala pozwala sądzić, że w latach 30-tych XIX wieku przeprowadzona została poważna modernizacja rdzenia, polegająca przede wszystkim na wyposażeniu detaszowanych rawelinów w cofnięte barki. Zwano je bastionami, choć oczywiście usytuowane były na osi cofniętych kurtyn pomiędzy prawie detaszowanymi narożnikami. Charakterystyczną formę "bastionów" znamy z XVIII-wiecznej rozbudowy Grudziądza.
W 1866 w przededniu wojny z Austrią basztę w Forcie Fryderyka Wilhelma osłonięto wałem (początkowo dwukondygnacyjna baszta z dziedzińcem została podwyższona, ale nie wiem kiedy), a na północ od twierdzy w pobliżu wioski Rogi, na lewym brzegu Odry wybudowano nowy Fort Następcy Tronu z redutą na planie krzyża.
Reduty krzyżowe nie pojawiały się zbyt często w fortyfikacjach pruskich, znane mi przykłady to:
1830 - Fort Gneisenau w Kołobrzegu
1841 - Fort I wewnętrznego pierścienia w Kolonii
1856 - Szaniec Jezuicki w Gdańsku
1860-62 - trzy forty w Kostrzynie
Zgodnie z niemieckim Reichsgesetz z maja 1873 roku twierdzę przeznaczono do kasacji, która oficjalnie nastąpiła w 1874 roku.
Obecnie bieg Odry został wyprostowany, przez co resztki Reduty Kobylickiej znajdują się na lewym brzegu, a nie na prawym. Reduta Orla znajdowała się na prawym brzegu kanału przeciwpowodziowego. Obecnie odcinek między Redutą a Przyczółkiem Mostowym jest zasypany (w niewielkim stawie zachowały się resztki obronnego jazu i mostu), a sam kanał prowadzi na wschód od Reduty, przez co reduta znajduje się jego lewym brzegu.
Literatura:
Fort Fryderyka Wilhelma - stan obecny
Zdjęcie: Maciej Barć
Twierdza Koźle w 1745 (105 kB).
Twierdza Koźle około 1874 (94 kB w dwóch plikach).
 |
 mariusz@mariwoj.pl |