HISTORIA FORTYFIKACJI W XIX WIEKU


Fortyfikacje Dolnej Wisły pod koniec XIX wieku


Znaczenie fortyfikacji Dolnej Wisły (Weichsellinie)

Twierdze rozmieszczone wzdłuż wschodniego brzegu Dolnej Wisły na odcinku od Torunia do ujścia Wisły do Bałtyku miały powstrzymać wojska rosyjskie przed atakiem na regiony na zachód od Wisły, umożliwić kontratak i odbicie Prus Wschodnich.
Dla realizacji tych zadań kluczowe znaczenie miało utrzymanie przepraw mostowych na Wiśle:


Mosty były umocnione, miały obronne blokhauzy-wartownie na przyczółkach oraz bramy zamykające wjazdy.

W skład Linii Dolnej Wisły wchodziły po 1872 roku następujące umocnienia:

W czerwcu 1889 roku podjęto decyzję o:

W 1890 roku podjęto decyzję o:

W styczniu 1900 roku podjęto decyzję o:


Twierdza Grudziądz (Graudenz)

W czerwcu 1872 roku podjęto decyzję o likwidacji starej XVIII-wiecznej twierdzy, rozpoczęto nawet przebudowę na cele magazynowe i koszarowe. Po wybudowaniu mostu w latach 1878-89 Grudziądz zyskał jednak ponownie na znaczeniu - w latach 80-tych stara twierdza utrzymywana była w dotychczasowym stanie.

W 1889 roku zapadła jednakże decyzja o rozbudowie Grudziądza, utworzono Foryfikację Grudziądz, rozpoczęto prace przy nowych umocnieniach (typowych schronach o konstrukcji ceglnano-betonowej dla piechoty) na otaczających miasto wzgórzach (Kępa Strzemięcińska, Książe Góry). W latach 1895-1907 zbudowano pełny pierścień fortów składający się z 2 fortów rozproszonych (Fort Wielka i Mała Księża Góra) z bateriami pancernymi, 7 dzieł piechoty, 2 baterii półpancernych S.L.B. armat 105mm (Strzemięcin i Leśny Dwór), jednej baterii ziemnej (Bateria Północna) dla 6 dział 10cm oraz położonej na wschodzie przy torach linii do Malborka Baterii Kolejowej. W 1899 roku ograniczono prace w Grudziądzu, gdyż większość środków skierowano na rozbudowę twierdzy Metz. Zbudowano w Grudziądzu jeszcze dwa dzieła piechoty (Fort Świerkocin i Fort Nowa Wieś), sprzężone dzieła - niewielki fort i mały szaniec piechoty ze schronem (Fort Parski), dwie baterie (Kolejowa i Pólnocna) oraz dwa ostatnie dzieła piechoty (Tuszewo i Dąb).

W fortyfikacjach Grudziądza stosowano wieże pancerne różnych typów dla haubic 150mm, armat 105mm, działek 53mm (wieżyczki przewoźne) oraz obserwatorów artylerii.

W końcu XIX wieku w mieście wzniesiono liczne gmachy mieszczące koszary, magazyny, dowództwa licznego garnizonu.

W 1913 roku planowano poważną rozbudowę twierdzy, podobnie jek Poznania i Metzu - w planach był nowy pierścień o promieniu 13 kilometrów z dużymi fortami rozproszonymi, baterie pancerne, wielkie znaczenie miała zyskać artyleria ruchoma. Do wybuchu wojny prace ledwie rozpoczęto (drogi, prace ziemne). W latach 1914-15 nowy pierścień o promieniu 5-11 kilometrów od mostu zrealizowano w bardzo silnie uproszczonej formie.

FESTUNG GRAUDENZ
Fort Wielka Księża Góra (Dąbrowskiego)Grosse Pfaffenberg1889-98
Fort Mała Księża Góra (Łukasińskiego)Kleine Pfaffenberg1891-98
Fort StrzemięcinStremotzin (Böslershöhe)1896
Fort Lasek Miejski (Chłapowskiego)Neuhof-West (Stadtwald)1896-98
Fort GaćNeuhof-Ost (Gatsch)1896-98
Fort TarpnoTarpen1896-98
Bateria 3*105mm Leśny DwórSchirm Laffeten Batterie1898-1902
Bateria S.L.B. 3*105mm StrzemięcinSchirm Laffeten Batterie Stremotzin1898-1902
Fort Świerkocin (Prądzyńskiego)Neudorf-Ost (Tannenrode)1900-02
Fort Nowa Wieś (Dwernickiego)Neudorf-West (Neudorf)1900-02
Fort Parski (Czarneckiego)Parskenokoło 1900-03
Bateria PółnocnaNord Batterieokoło 1900-03
Bateria KolejowaEisenbahn Batterie1905
Fort TuszewoTusch1905-06
Fort Dąb (Wieniec Dębowy, Jabłonowskiego)Eichenkranz1907


Obronny most w Grudziądzu

Most o długości 1092 metrów miał 11 przęseł o rozpiętości 97 metrów każde, szerokość torowiska wynosiła 4,4m zas drogi 6m. Przez most prowadziły tory kolejowe linii łączącej (w Laskowicach) dwie strategiczne linie: Bydgoszcz-Tczew-Królewiec i Poznań-Toruń-Wystruć. Most został zbudowany za 5.386.000 marek przez Kolej Wschodnią w latach 1876-79 pod kierunkiem radcy budowlanego Souche'go. W późniejszych latach pod drewnianą jezdnią założono drugi tor. Na przyczółku zachodnim dwa murowane jednokondygnacyjne blokhauzy przystosowane do obrony okrężnej oraz podwójna brama między nimi (stalowa pełną oraz kratowa), na przyczółku wschodnim jedynie stalowa bramą (na filarze nr.X), w filarach IX i X komory minowe.


Twierdza Malbork (Marienburg)

Decyzja o budowie nowej twierdzy zapadła w 1890 roku, ale właściwie dopiero w roku 1898 sporządzono plany mobilizacyjne i projekty, 1899 rozpoczęto prace, w 1903 powołano samodzielną Fortyfikację Malbork, 14 VI 1910 formalnie utworzono twierdzę Malbork, w latach 1914-15 nastąpiła rozbudowa (4 schrony piechoty, 6 schornów dla dział tradytorowych 90mm, 9 schronów dla artylerzystów, 4 magazyny amunicji).

1899-1903 na wschodnim brzegu Nogatu, w łuku rzeki, zbudowano półpierścień o promieniu 4 kilometrów składający się z 10 dzieł piechoty, punktu oporu piechoty oraz 8 stałych baterii dział 120 i 150mm. Na froncie południowym nowej twierdzy (w terenie pagórkowatym) rozmieszczono grupy dzieł piechoty z bateriami na zapolu, a na froncie wschodnim (osłoniętym terenami podmokłymi) romieszczono baterie artyleryjskie wspierane tylko dwoma dziełami piechoty.


Twierdza Chełmno (Culm)

Decyzja o budowie nowej twierdzy zapadła w 1900 roku, 1901-09 zbudowano na prawym wschodnim brzegu Wisły półpierścień o promieniu 8 kilometrów, składający się z 8 dzieł piechoty, 4 schronów piechoty i dwóch baterii dział 100mm. Na zapolu rozpoznano stanowiska dla kolejnych 5 baterii tzw. mobilizacyjnych, czyli przewidywanych do budowy dopiero w czasie mobilizacji. 4 VI 1910 formalnie utworzono twierdzę Chełmno, w latach 1914-15 nastąpiła rozbudowa (6 schronów piechoty, 8 magazynów amunicji na zapolu na froncie południowym).


Linia baterii mobilizacyjnych na lewym brzegu Wisły

W 1900 podjęto decyzję o budowie nieokreślonej ilości baterii między Świeciem a Cyplem Mątowskim na lewym brzegu Wisły, 1901-02 zbudowano jedną stałą baterię w Małym Garczu, strzegącą rozwidlenia Wisły i Nogatu (na południe od Tczewa). W 1902 roku rozpoznano miejsce położenia baterii, które planowano zbudować w czasie mobilizacji:


Baterie podlegały Fortyfikacji Chełmno (a, a1), Grudziądz (b-d) i Malbork (e-g). W bateriach a i a1 wzniesiono murowane składnice sprzętu artyleryjskiego, a w latach 1914-15 zbudowano magazyny amunicji.
Długość linii baterii wynosi 90 kilometrów (nie licząc baterii koło mostu w Fordonie).

Obronny most w Tczewie (Dirschau)

W latach 1850-58 powstał obronny most w Tczewie o długości 837 metrów, składający się z 6 przęseł o rozpiętości 130 metrów. Do obrony tego mostu wybudowano blokhauzy na przyczółkach. Most ozdobiono neogotyckimi wieżami na przęsłach i bramami na przyczółkach. Był to pierwszy metalowy most na ziemiach polskich i podówczas najdłuższy most w Europie. W latach 1888-90 zbudowany został obok niego drugi most - kolejowy, po stronie północnej, na osobnych filarach.


Obronny most w Toruniu (Thorn)

W latach 1870-73 powstał most drogowo-kolejowy przez Wisłę (obecnie kolejowy) - na przyczółkach umieszczono wieże ozdobione rzeźbami i płaskorzeźbami, a wjazd od strony miasta flankowały dwa blokhauzy.

Obronny most w Fordonie (Fordon-Striesau)

Zbudowany w latach 1891-93 ważny strategiczny most na Wiśle (na linii łączącej twierdze Toruń i Grudziądz) koło Bydgoszczy otrzymał (oprócz typowych wartowni i bram na przyczółkach) ufortyfikowany przyczółek wschodni: 1898-99 ziemną baterię z czterema betonowymi stanowiskami dział 90mm otoczoną kratą forteczną i trójkątną fosą z zasiekami z drutu kolczastego, 1905 baterię przekształcono w szaniec piechoty z dwoma betonowymi stanowiskami dla przewoźnych wieżyczek pancernych Grusona z działkami szybkostrzelnymi 53mm, rozpoznano stanowisko baterii 6 dział 120mm. Most podlegał Fortyfikacji Toruń. Niezachowane wmocnienia samego mostu składały się z dwóch par blokhauzów oraz na lewym brzegu Wisły baterii na północ od Fordonu. Most miał długość 1250m, 19 filarów, z których 6 zachodnich było nurtowych. Linia kolejowa biegła po stronie południowej mostu, a droga północnej.


Obronny most w miejscowości Opalenie (Münsterwalde) koło Kwidzyna

Most zbudowano 1907-10, a rozebrano przed 1927, zaś z jego metalowych elementów zbudowano 1927-32 trzeci i ostatni most toruński (drogowy) otwarty w 1934, oraz otwarty w 1932 dwuprzęsłowy most przez odnogę Warty w Koninie. Oba zachowane są do dziś.


Dalej
Dalej

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl