HISTORIA FORTYFIKACJI W XIX WIEKU


Twierdza Przemyśl według planu Centralnej Komisji Fortyfikacyjnej z roku 1850 miała zamknąć główną nieprzyjacielską linię operacyjną biegnącą przez Brody, flankować boczne linie operacyjne biegnące z północy i południa oraz osłaniać przejścia w Karpatach między Duklą a Preszowem (Esperies). Po Krakowie, Przemyśl miał być drugim najważniejszym punktem strategicznym Galicji, nadającym się do założenia placu manewrowego po obu stronach Sanu.

Twierdza Przemyśl.

Zupełnie odmiennie wyglądała twierdza Przemyśl, powstała w tym samym okresie. Poligonalny rdzeń obozu warownego był ciągły (o długości 15 km), miał charakter półstały (dzieła były ziemno-drewniane), składał się z kilkudziesięciu odcinków, na załamaniach których umieszczono ponad trzydzieści niedużych szańców. Szańce te miały kształty bastionów, redanów, lunet, kleszczy lub rombów. Niektóre szańce miały narysu zapożyczone wprost z prac Rogniata, np. zespół kleszczy między szańcami S1 i NXX, poligonalny szaniec NXVIII A Strzelnica. Przed rdzeń, na głównych kierunkach spodziewanego ataku, wysunięto forty (w odległości 1-1,5 km od rdzenia), m.in. w Łapajówce, Krównikach, Kruhelu. Na głównym kierunku natarcia umieszczono pojedyncze dzieła oddalone od rdzenia 4-5 km (szańce A i B w Hurku).

W roku 1855 do Przemyśla zjechał, aby osobiście sprawdzić stan zaawansowania robót, sam cesarz Franciszek Józef I z małżonką, cesarzową Elżbietą.

W roku 1859 linia kolejowa połączyła twierdzę Przemyśl z Krakowem i Wiedniem.

Przełom w latach pięćdziesiątych.

W latach 1855-70 zachodzą w fortyfikacji olbrzymie zmiany. Oblężenie Sewastopola i wyciągnięte przez rosyjskiego gen. Todtlebena wnioski, prowadzą do rewizji wielu doktryn fortyfikacyjnych. Pojawienie się w latach pięćdziesiątych dział o gwintowanych lufach i zasięgu 3,5 km, ponadto strzelających stromym torem, których pociski mogą trafiać w cele ukryte za ziemnymi zasłonami było ciosem dla wielu twierdz i wywołało kryzys w fortyfikacji. W Prusach nikt nie chciał uwierzyć, że wspaniałe, dopiero co ukończone twierdze z wielkimi i wysokimi kaponierami rdzenia są teraz szczególnie narażone na zniszczenie. Francuzi doszli do wniosku, że doświadczenia obrony Sewastopola potwierdzają rację bytu fortyfikacji bastionowych i nieustannie je rozwijają. Będzie ich to kosztować słono - w 1870 roku twierdze francuskie okażą się całkowicie nieodporne na ogień artylerii i nieprzydatne. Szczytowym osiągnięciem systemu poligonalnego staje się wzniesiona przez Brialmonta po 1859 roku twierdza Antwerpia.

W Austrii w latach 1855-60 nadal obowiązuje doktryna obozów warownych, jednak rozbudowa twierdz zmierza w kierunku wyznaczonym przez Brialmonta, czyli twierdz z silnym rdzeniem i gęstym pierścieniem fortów. Nowy poligonalny rdzeń twierdzy Kraków otrzyma proste kurtyny wałów osłonięte silnymi fortami reditowymi.

W latach 1863-66 austriacki fort zewnętrzny, dotychczas nie różniący sie od reditowych fortów rdzenia, przejdzie szybką ewolucję od fortu reditowego do artyleryjskiego.

W latach czterdziestych XIX wieku nastąpił niebywały rozwój broni, zarówno karabinów, jak i dział. W 1845 roku w karabinach zastosowano kapiszon w miejsce zamka skałkowego, w 1853 spłonkę Lefauchaur o bocznym zapłonie, w 1860 pocisk niewiele różniący się od współczesnych i zamek iglicowy. Karabin odtylcowy przechodzi swój chrzest bojowy w 1963 roku, a w 1866 jest już masowo stosowany przez Prusaków.

W wojnie krymskiej gładkolufowe działa rosyjskie strzelają okrągłymi kulami na odległość (skuteczną) około 230 metrów, zaś gwintowane działa sprzymierzonych na odległość 450 metrów. W 1854 roku powstała pierwsza udana haubica polowa Bessemera o gwintowanej lufie, w 1856 Montigny skonstruował kartaczownicę jako broń przeciwszturmową oddającą 300 strzałów na minutę, od 1851 powszechnie stosuje się ładowanie odtylcowe dział (opracowane w 1841 przez Dreysego). Zasięg dział wzrósł z 1,5-2 km w 1840 do 9 km w 1870 roku.

Ewolucja obozu warownego Kraków

W roku 1856 gen. Caboga opracował plan budowy rdzenia w twierdzy Kraków i jej rozbudowy. W latach 1856-66 zbudowano regularny dziewięcioboczny rdzeń z siedmioma fortami na narożach i 9 bramami.

Forty rdzenia miały różne formy; na głównym odcinku północnym powstały 4 forty reditowe (ziemno-drewniany Fort II Nowowiejski o cechach szkoły nowopruskiej z silną podkowiastą kaponierą, podobne do dwu wcześniejszych fortów reditowych forty III Kleparski i V Lubicz o cechach typowych dla szkoły austriackiej oraz nieco inny fort IV Rakowicki z podwójną kaponierą i reditą), 2 bastiony na odcinku wschodnim (bastion I piatta forma z kaponierą czołową oraz bastion 1 1/2 z uszami al orione, w miejscu jednego z bastionów wzniesiono potem fort VI), wał z 4 płaskimi bastionami na froncie południowym (w celu wzmocnienia baszt maksymiliańskich).

Forty te, ponieważ włączone były w ciągły obwód rdzenia, otrzymały charakterystyczne podwójne kaponiery szyjowe - jedną do obrony fosy, a drugą (wewnętrzną) do obrony wału rdzenia.

Pierścień fortów zewnętrznych

Pierścień zewnętrzny (składający się z 2 fortów głównych, 2 fortów reditowych i szańców) został w latach 1863-67 uzupełniony trzema fortami reditowymi (fort 7 Bronowice, fort 9 Krowodrza, fort 15 Pszorna) i nowymi szańcami. W latach sześćdziesiątych w fortyfikacji austriackiej dokonała się charakterystyczna ewolucja fortu - od reditowego do artyleryjskiego.

Fort 7 Bronowice

Fort 7 Bronowice (1863-65) w twierdzy Kraków nie odbiega od wzorców z lat pięćdziesiątych, podobnie fort New Wratislaw (1863) w twierdzy Werona, choć w tym drugim widać już pewne zmiany: przesunięcie redity do przodu i wzmocnienie szyi przez budowę wału o koszar szyjowych zamiast zwykłego muru. Fort 9 Krowodrza w twierdzy Kraków (1863-64) wykazuje już szereg zmian: w obawie przed stromymi strzałami mogącymi zdruzgotać wszystkie nieosłonięte mury, redita została obniżona do jednej kondygnacji, dziedziniec między nią a wałem zacieśniony. By zachować możliwość dogodnej obserwacji przedpola nadbudowano kaponierę szyjową nadając jej postać aż trzypiętrowego nadszańca, niemal wieży. Dla zapewnienia pomieszczeń załogi rozbudowano wewnętrzną kaponierę szyjową. Powstałe zatoki między kaponierą wewnętrzną a szyją fortu ankomicie zabezpieczyły bramy fortu. Przeciwstok został omurowany, choć stok nadal miał mur, mimo sporego zagrożenia ze strony moździerzy strzelających z przedpola. Kaponiery od strony przedpola otrzymały głębokie wzmacniające wnękowania. Fort, usytuowany na wniesieniu, został zatem zacieśniony i obniżony, nie tracąc przy tym dobrego wglądu w przedpole. W forcie 15 Pszorna (1866) nastąpiło dalsze obniżenie wału, obniżenie i zmniejszenie redity, która otrzymała nawet własny wał osłaniający (w małej fosie między nim a reditą stanowiska strzeleckie w przeciwstoku). Całkowitej zmianie uległ wygląd fosy fortu: wał otrzymał mur Carnota, do obrony fosy służą galerie strzleckie w przeciwstoku i kaponiery również w przeciwstoku. Tradycja dała o sobie znać w postaci dużej kaponiery czołowej na osi fortu i wielkiej kaponiery szyjowej. Fort stanowił ogniwo pośrednie między fortem reditowym a powstającym fortem artyleryjskim.

W efekcie drugiej rozbudowy, w roku 1866 powstała w Krakowie twierdza wprawdzie nowa, ale niestety anachroniczna.

Północne Włochy.

Fortyfikacje w północych Włoszech

System umocnień w północnych Włoszech składał się z następujących twierdz i fortów: fortowa twierdza La Spezia, fortowa twierdza Genua (wł: Genova), fortowa twierdza Alessandria, fortowa twierdza Casale na północ od Alers, fortowa twerdza Piacenza, fortowa tiwerdza Bolonia (Bologna), fortowa twerdza Mantua (Mantova) i umocnienia koło Borgoforte, fortowa twierdza Werona, fortowa twierdza Peschiera nad jeziorem Garda, twierdza Legnano, umocnienia koło Caprino Veronese nad wschodnim brzegiem jeziora Garda, umocnienia wokół Riva na północnym końcu jeziora Garda, 2 forty zaporowe koło Lardaro w dolinie Giudicarie około 20 kilometrów na pn-zach. od Riva, fortowa twierdza Trydent (Trento) i 2 forty na wschód od twierdzy koło Levico, fort zaporowy koło Pedescale (dawniej: Arstero) przy drodze z Trydentu do Vicenza, forty zaporowe na płaskowyżu d'Asiago na pd-wsch. od Trydentu, dalsze forty koło jeziora Primolano koło drogi z Trydentu do Padwy oraz kolejne koło Fonzaso, kilkanaście fortów wzdłuż południkowej doliny rzeki Ansiel koło Vigo (od Chiogga, przez Mestre do Piave Vecchia), fortowa twierdza Wenecja, fortowa twierdza Rovigo, forty zaporowe wzdłuż południka Udine koło wschodniej granicy (m.in. twierdza Palmanova, twierdza Manzano, twierdza Cividale, twierdza Gemona, fort koło Chliusaforte, Predil, Fort Lanza na wschód od Timau) wzdłuż drogi z Udine na północ - do Villach, najbardziej na północ wysunięty fort zaporowy Franzenfeste 1833-38 (obecnie Fortezza) koło Brixen (obecnie Bressanone) na północ od Bolsano strzegąca podejścia do przełęczy Brennera. W Istrii na przylądku Compare znajdowała się fortowa twierdza Pola.

ZESTAWIENIE FORTYFIKACJI AUSTRIACKICH WE WŁOSZECH - wg Alaina Lacomte


Dalej
Dalej

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl