HISTORIA FORTYFIKACJI W XIX WIEKU


Umocnienia nadbrzeżne około połowy XIX wieku.

Wielka Brytania.

John Fox Burgoyne

W 1846 Sir John Fox Burgoyne, angielski generał i inżynier wojskowy zauważył, że armia francuska dysponuje możliwością niepostrzeżonego skoncentrowania w ciągu kilku tygodni 100-150 tysięcznej armii nad brzegiem kanału La Manche i przerzucenia jej na okrętach parowych. Anglia nie ma na wybrzeżu żadnych silnych fortyfikacji (z wyjątkiem łańcucha wież Martello), ani wojsk do odparcia ewentualnej inwazji. 10 lat wysiłków Burgoyne'a, który w międzyczasie został generalnym inspektorem fortyfikacji, przyniosło w końcu lat pięćdziesiątych owoce. Pod koniec lat pięćdziesiątych Francja zwodowała parowy, całkowicie metalowy krążownik Gloire, a potem kilka następnych - wykazało to realność wizji Burgoyne'a.

Rywalizacja Anglii i Francji

Mimo wspólnej walki w czasie wojny krymskiej (1854-56) i solidarnego bombardowania Kantonu i fortów Taku w pobliżu Pekinu (1856,58) Anglia i Francja coraz bardziej odczuwały różnice swoich interesów. Napoleon III bał się nadmiernego wzmocnienia Anglii i zbytniego osłabienia Rosji, zaś brytyjski premier Palmerston (przez wiele lat minister spraw zagranicznych i dwukrotnie premier: w roku 1855 i w latach 1859-65) z niepokojem spoglądał na rosnącą potęgę Francji, zwłaszcza aktywność w polityce kolonialnej.

Komisja 1859

W roku 1859 powołana została królewska komisja d/s zbadania stanu obronności narodu Jej Królewskiej Mości. Rok później komisja przedstawiła raport, w którym uznała, że umocnienia nadbrzeżne są niewystarczające by powstrzymać ewentualną inwazję francuską wojsk Napoleona III, gdyby flota brytyjska Royal Navy została odciągnięta od brzegów Brytanii. Komisja zaproponowała szeroko zakrojony program zwiększenia obronności kraju, m.in. przez ufortyfikowanie portów i arsenałów: Portsmouth, Plymouth, Portland, Chatham, Pembroke i Cork. Nowe dzieła zaplanowano również w Weymouth na południu Dorchester, w Dover (w Dover, na wzgórzach Western Heights dwa forty z czasów napoleońskich wzmocnione zostały w 1867 roku; .w klifowej skale znajdują się 45 metrowe schody (Grand Shaft) służące załogom fortów do szybkiego dostępu do miasta), Luogh Swilly, wzdłuż rzek Clyde i Mersey. Dopiero jednak w 1867 uchwalono odpowiedni akt prawny "Fortification Act". Prace doświadczalne rozpoczęły się jednak dużo wcześniej przez jego uchwaleniem. Zgodnie z raportem komisji, przed fortyfikacjami postawiono dwa cele: zabezpieczenia przed atakiem okrętów z morza i atakiem od strony lądu przez siły inwazyjne, które wylądowały by na niebronionym odcinku wybrzeża. Przed atakiem od strony morza bronić miały baterie artyleryjskie i forty wybudowane w morzu, w odległości 1-2 km przed brzegiem, od strony lądu zaś pierścienie fortów poligonalnych lub pojedyncze forty zaporowe. Umocnienia rozpoczęte w 1859 roku ukończono w większości do roku 1880, kiedy jasne stało się, że Francja nie stanowi, ani nie stanowiła poważnego zagrożenia dla Wielkiej Brytanii. Słabość militarną Francji ukazała już wojna francusko-niemiecka 1870-71. Palmerston, propagator budowy fortyfikacji, był teraz silnie krytykowany, a forty zaczęto zwać Szaleństwem Palmerstona (ang: Palmerston Follies).

Prototypowe pancerze

Powstało kilka prototypowych baterii (m.in. bateria w Shoeburyness) wyposażonych w eksperymentalne pancerne kazamaty artyleryjskie. Ściany czołowe tych kazamat wyposażone zostały w kute pancerne płyty z ambrazurami działowymi. Ściana pancerna w postaci, w jakiej pojawiła się w fortach, składała się z 3 lub czterech warstw pancernych o grubości 127-178 mm, szerokości 3,6 m i wysokości 2,4 m przedzielonych amortyzującymi warstwami (o podobnej grubości) z mieszaniny opiłków żelażnych, asfaltu, smoły i smoły szewskiej. Ściana wzmocniona była ramą z szyn kolejowych. Stropy kazamat były z granitu, materiału powszechnie używanego wówczas w fortyfikacjach brytyjskich. Ciągi takich kazamat stosowane były w bateriach nadbrzeżnych, które sytuowane były na wzgórzach, by górowały nad okrętami (np. bateria Fort Bovisands koło Plymouth z lat 1860-73). Kazamaty te ukryte były pod wałem ziemnym, wyposażonym w bezkolizyjne ciągi komunikacyjne i magazyny prochowe, oświetlane lampami ukrytymi za szybami, aby uniknąć kontaktu prochu z otwartym ogniem. Baterie nadbrzeżne wzniesiono nad cieśniną Solent oddzielającą wyspę Wight od wybrzeża Hampshire (baterie w Golden Hill i Bembridge).

Portsmouth

Umocnienia Portsmouth składały się z pierścienia fortów wokół portu oraz sieci fortów w morzu.

Wokół Portsmouth, na wzgórzach Portsdown i na brzegu, rozrzucono wachlarz fortów: Fort Wallington (na zachodnim skrzydle), Fort Nelson, Fort Southwick, Fort Widley, Fort Purbrook, Fort Crookhorn i redutę Farlington). Nad brzegiem morza znalazły się następne forty, m.in: Newhaven Fort i Fort Brockhurst. Ufortyfikowano również wyspę Wight. W morzu wybudowano cztery niezwykłe dzieła: Spitbank, Horse Sand, No Man's Land i St.Helen's Fort.

Forty morskie

Po kilku projektach, które z różnych powodów odrzucono, pod kierunkiem Sir Johna Hawshaw wybudowano po 1863 roku cztery okrągłe baszty artyleryjskie w cieśninie między wyspą Wight i Spithead koło Portsmouth. Umieszczono je w morzu, na solidnych ceglanych fundamentach.

Fort Horse Sand i Fort No Man's Land

Dwa dzieła główne Fort Horse Sand (1865-80) i Fort No Man's Land (1865-80) miały konstrukcję mieszaną ceglano-żelazną (ciężar całkowity fortu wynosił 6314 ton, z tym pancerza 3824 tony). Forty miały 2 piętra i piwnicę. Średnica fortów wynosiła 80 metrów. Kazamaty miały ściany pancerne z potrójnego warstwowego pancerza. Strop fortu o grubości 1,30 metra był betonowy. Plany były ambitne: w forcie Horse Sand planowano umieszczenie 45 dział 254 mm i 44 dział 316 mm w kazamatach oraz 10 dział 254 mm w pięciu podwójnych wieżach na platformie. Wieże nie zostały zbudowane z powodu zbytniego obciążenia fundamentów fortów i braku miejsca na przeładowywanie tak wielkiej ilości dział (ładowanych odprzodowo). Fort miały odpowiednio: Horse Sand 25 dział kalibru 254 mm (w roku 1882 działa 316 mm w kazamatach zostały zastąpione działami 305 mm), a No Man's Land 24 działa kalibru 318 mm (podobne forty, o całkowicie metalowej konstrukcji wzniesiono koło Plymouth i na Bermudach - Fort Cunningham).

Fort St. Helen i Fort Spitbank

Dwa dzieła mniejsze, jednopiętrowe (podpiwniczone) forty St.Helen (1867-80) koło wyspy Wight i Fort Spitbank (1867-78), miały konstrukcję ceglaną od strony lądu i metalową od morza, średnica wynosiła 54 metry (Spitbank). Plany zakładały: na forcie St.Helen's 2 wieże dla dział 254 mm (gwintowanych, ładowanych odprzodowo) od strony lądu i 1 wieżę 316 mm od strony morza, a na forcie Spitbank 9 dział 254 mm od strony morza i 6 dział 178 mm od strony lądu. St. Helen's Fort wyposażony został w dwie wieże pancerne. Fort Spitbank otrzymał działa 316 mm od strony morza, ale trudności z oprzodowym ładowaniem dział z braku miejsca spowodowały takie obniżenie szybkostrzelności, że w roku 1898 pozostawiono tylko dwa działa, a na platformie zainstalowano 2 szybkostrzelne działa 120 mm i reflektory.

1864 - pancerz

Szczególnie ważne dla historii fortyfikacji jest to, że po raz pierwszy zastosowano pancerz. Przyjmuje się 1864 jako rok zastosowania pancerza.

Kazamaty Haxo

Od strony lądu porty zostały osłonięte pierścieniami fortów poligonalnych, wyposażonych w wał z murem Carnota (lub ze zwykłą granitową lub ceglaną skarpą), charakterystyczne podwalnie magazynowo-koszarowe pod wałem głównym, tzw. kazamaty Haxo, fosy (niekiedy wodne, np w Forcie Rowner w Portsmouth z lat 1858-65) z kaponierami (często ze strzelnicami tylko karabinowymi). Niekiedy na narożnikach wału umieszczano nadszańce ze stanowiskami dla dział na lawetach systemu Montcrieff. Kazamaty Haxo, wymyślone przez Fran(ois Haxo, w wersji angielskiej to otwarte od tyłu (dla łatwiejszego manewrowania działem i lepszej wentylacji) stanowiska dla dział przykryte stropem i nasypem ziemnym. Kazamaty takie zastosowano m.in. w Forcie Burgoyne koło Dover, w fortach twierdz Plymouth i Portsmouth. Niekiedy 3 lub 4 kazamaty łączono w ciągi (bateria Laira w Plymouth). Niektóre forty autonomiczne wyposażone zostały w poligonalne wały, duże dziedzińce z gniazdami możdzierzy i redity otoczone własną fosą z kaponierami. Redity te były niekiedy całkowicie samodzielne i pełniły rolę śródszańców (np. centralna redita w Forcie Tregantle w Plymouth i Forcie Brockhurst). W innych fortach redity te umieszczano w szyi.

Fortyfikacje brytyjskie

Forty wniesiono wokół portów Plymouth, Portsmouth, Chatham, na prawym brzegu ujścia Medway, na przeciw Rochester w Kent, pojedyncze forty zablokowały dojścia do Dover (Fort Burgoyne) i Pembroke Dock (Fort Scoveston). Przykładowe forty poligonalne z tych lat to Fort Crown Hill w Plymouth (1860), Bembridge Down Hill na wyspie Wight (1862-67), forty Yaverland i Sandow na wyspie Wight, forty Purbrook (?), Nelson, Gilkicker, Gomer i Elson w Portsmouth. Needles Old Battery (na zachodnim przylądku wyspy Wight, strzegąca cieśniny Solent) pochodząca z lat 1861-63 początkowo wyposażona była w działa Armstrong 178 mm, potem (od 1873) w działa 228 mm; Needles New Battery wybudowana została po 1892 roku, po serii doświadczeń z reflektorami na Needles Old Battery w latach 1889-92.

Ujście Tamizy

W ujściu Tamizy wzniesiono dwie linie fortów: w pierwszej znalazły się Fort Coalhouse (1861-74, budowa nadzorowana przez gen. Charlesa Gordona, znanego później z klęski poniesionej w roku 1885 pod Chartumem w Sudanie, a zadanej przez wojska Mahdiego), Fort Cliffe i Fort Shornemead, a w drugiej Fort Tilbury i Fort New Tavern w Gravesend.


Dalej
Dalej

Mariusz Wojciechowski
POCZTA/MAIL
mariusz@mariwoj.pl